تمثیلهای قرآنی انفاق

۰۷ مرداد ۱۳۹۹ 0
تمثیلهای قرآنی انفاق
در آیین اسلام علاوه بر انفاقهای واجب، تحت عناوین زکات، کفّارات تأکید بر انفاقهای مستحب شده و قرآن در آیه های مختلف، جامعه اسلامی را به آن دعوت کرده است. آیات مربوط به انفاق به چند گروه تقسیم می شود:
گاهی اصل انفاق را مطرح می کند و می فرماید:
  • آیه 273سوره بقره
    لِلْفُقَرَاءِ الَّذِينَ أُحْصِرُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ لَا يَسْتَطِيعُونَ ضَرْبًا فِي الْأَرْضِ يَحْسَبُهُمُ الْجَاهِلُ أَغْنِيَاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُمْ بِسِيمَاهُمْ لَا يَسْأَلُونَ النَّاسَ إِلْحَافًا ۗ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِيمٌ
    صدقات مخصوص فقیرانی است که در راه خدا بازمانده و ناتوان شده‌اند و توانایی آنکه در زمین بگردند (و کاری پیش گیرند) ندارند و از فرط عفاف چنانند که هر کس از حال آنها آگاه نباشد پندارد غنی و بی‌نیازند، به (فقر) آنها از سیمایشان پی می‌بری، هرگز چیزی از کسی درخواست نکنند. و هر مالی انفاق کنید خدا به آن آگاه است.

و گاهی دیگر به بیان کیفیت آن می پردازد و یادآور می شود که در انفاق باید میانه رو بود نه اسرافگر و نه امساک پیشه:
  • آیه67 سوره فرقان
    وَالَّذِينَ إِذَا أَنْفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَلَمْ يَقْتُرُوا وَكَانَ بَيْنَ ذَٰلِكَ قَوَامًا
    و آنان هستند که هنگام انفاق (به مسکینان) اسراف نکرده و بخل هم نورزند، بلکه احسان آنها در حد میانه و اعتدال باشد.

در مرحله سوم یادآور می شود که انفاق باید برای رضای خدا باشد نه کسب مقام و نه نام و نشان چنانکه می فرماید:
  • آیه272 سوره بقره
    لَيْسَ عَلَيْكَ هُدَاهُمْ وَلَٰكِنَّ اللَّهَ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ ۗ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ فَلِأَنْفُسِكُمْ ۚ وَمَا تُنْفِقُونَ إِلَّا ابْتِغَاءَ وَجْهِ اللَّهِ ۚ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ يُوَفَّ إِلَيْكُمْ وَأَنْتُمْ لَا تُظْلَمُونَ
    (ای رسول بر تو دعوت خلق است و) هدایت خلق بر تو نیست، خدا هر که را خواهد هدایت کند. و هر قسم انفاق و احسان کنید درباره خویش کرده‌اید، و نبایست انفاق کنید جز در راه رضای خدا، و هر انفاق و احسانی کنید از خدا پاداش تمام به شما رسد و هرگز به شما ستم نخواهد رسید

در مرحله چهارم یادآور می شود که فرد انفاقگر نباید بر فقیر منت بگذارد و نه به او آزار برساند همچنان که در آیات مورد بحث خواهد آمد. آنجا که می فرماید:
  • آیه 262 سوره بقره
    الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ ثُمَّ لَا يُتْبِعُونَ مَا أَنْفَقُوا مَنًّا وَلَا أَذًى ۙ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ
    كسانى كه اموال خود را در راه خدا انفاق مى‌كنند، سپس در پى آنچه انفاق كرده‌اند، منّت و آزارى روا نمى‌دارند، پاداش آنان برايشان نزد پروردگارشان [محفوظ] است، و بيمى بر آنان نيست و اندوهگين نمى‌شوند.

در مرحله پنجم یادآور می شود که انفاق به هر دو حالت خوب است آشکار و پنهان، چنان که می فرماید:
  • آیه 29 سوره فاطر
    إِنَّ الَّذِينَ يَتْلُونَ كِتَابَ اللَّهِ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَأَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرًّا وَعَلَانِيَةً يَرْجُونَ تِجَارَةً لَنْ تَبُورَ
    آنها که کتاب خدا را تلاوت کرده و نماز به پا می‌دارند و از آنچه ما روزیشان کرده‌ایم پنهان و آشکار (به فقیران) انفاق می‌کنند (از لطف خدا) امید تجارتی دارند که هرگز زیان و زوال نخواهد یافت.
«...وَ أَنْفَقُوا مِمّا رَزَقْناهُمْ سِرّا وَ عَلانِیَةً...»(7)
قرآن مجید طی چهار تشبیه و تمثیل، ابعاد و آداب مختلف انفاق را بیان کرده است.
  • آیات 261 الی 265 سوره بقره
    مَثَلُ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ فِی سَبِیلِ اللّهِ کَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنابِلَ فِی کُلِّ سُنْبُلَةٍ مِأئَةُ حَبَّةٍ وَ اللّهُ یُضاعِفُ لِمَنْ یَشاءُ وَ اللّهُ واسِعٌ عَلِیمٌ
    کسانی که اموال خود را در راه خدا انفاق می کنند، بسان بذری هستند که هفت خوشه برویاند که در هر خوشه یک صد دانه باشد، و خداوند برای هر کسی بخواهد دو یا چند برابر می کند(رحمت) خدا وسیع و او دانا است.

 
  • آداب انفاق کردن از نظر قرآن
    •   تشبیه نخست، انفاق انسان را به بذری تشبیه می کند که به هفتصد دانه تبدیل می گردد
      • سوره بقره :آیه261  (ترجمه و تفسیر آیه)
        مَثَلُ الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ كَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنَابِلَ فِي كُلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ ۗ وَاللَّهُ يُضَاعِفُ لِمَنْ يَشَاءُ ۗ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ

    • در تشبیه دوم انفاق ریاکاران و کسانی را که پس از انفاق منت می گذارند، و یا آزار می رسانند، به بذری تشبیه می کند که بر قطعه سنگی که روی آن خاک نازکی باشد افشانده شود، سپس باران درشت ببارد و خاک و بذر را بشوید
      • سوره بقره :آیه 264  (ترجمه و تفسیر آیه)
        يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُبْطِلُوا صَدَقَاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَالْأَذَىٰ كَالَّذِي يُنْفِقُ مَالَهُ رِئَاءَ النَّاسِ وَلَا يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ۖ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ صَفْوَانٍ عَلَيْهِ تُرَابٌ فَأَصَابَهُ وَابِلٌ فَتَرَكَهُ صَلْدًا ۖ لَا يَقْدِرُونَ عَلَىٰ شَيْءٍ مِمَّا كَسَبُوا ۗ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ

    • در تشبیه سوم، انفاق افراد با اخلاص را به باغی تشبیه می کند که در نقطه بلندی قرار گیرد و باران درشت به آن برسد و میوه خود را دوچندان دهد
      • سوره بقره :آیه265  (ترجمه و تفسیر آیه)
        وَمَثَلُ الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ وَتَثْبِيتًا مِنْ أَنْفُسِهِمْ كَمَثَلِ جَنَّةٍ بِرَبْوَةٍ أَصَابَهَا وَابِلٌ فَآتَتْ أُكُلَهَا ضِعْفَيْنِ فَإِنْ لَمْ يُصِبْهَا وَابِلٌ فَطَلٌّ ۗ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ

    • در تشبیه چهارم بار دیگر انفاق ریاکاران و گروه منت گذار و آزاررسان پس از انفاق را به باغی تشبیه می کند که از هر میوه ای در آن وجود داشته، اما ناگاه باد سوزاننده ای به آن برخورد کند و بسوزد
      • سوره بقره: آیه 266 (ترجمه و تفسیر آیه)
        أَيَوَدُّ أَحَدُكُمْ أَنْ تَكُونَ لَهُ جَنَّةٌ مِنْ نَخِيلٍ وَأَعْنَابٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ لَهُ فِيهَا مِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ وَأَصَابَهُ الْكِبَرُ وَلَهُ ذُرِّيَّةٌ ضُعَفَاءُ فَأَصَابَهَا إِعْصَارٌ فِيهِ نَارٌ فَاحْتَرَقَتْ ۗ كَذَٰلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمُ الْآيَاتِ لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرُونَ

این تشبیهات چهارگانه که همگی بر محور انفاق دور می زند، جنبه تربیتی دارد و علاوه بر دعوت به انفاق، راه و رسم آن را می آموزد، و در صورت عدم تمکّن از انفاق، شیوه برخورد با فقیر را تذکر می دهد و بر اخلاص در عمل و نیت و دوری از ریا و منت و آزار تأکید می ورزد.

اینک ما یکایک این تمثیل ها را مورد بررسی قرار می دهیم:
 تمثیل نخست: انفاق و پاداش هفتصد برابر
جامعه انسانی بسان پیکر واحدی است که اعضای آن به کمک یکدیگر می شتابند و اظهار همدردی می کنند تا آنجا که اگر دل انسان درد کند، دیده؛ اشک می ریزد؛ پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله در حدیث معروف خود به این نکته تذکر داده و فرموده است:
  • حدیث پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم درباره انفاق
    الْمُؤْمِنُونَ فِي تَبَارِّهِمْ وَ تَرَاحُمِهِمْ وَ تَعَاطُفِهِمْ كَمَثَلِ الْجَسَدِ إِذَا اشْتَكَى تَدَاعَى لَهُ سَائِرُهُ بِالسَّهَرِ وَ الْحُمَّى
    جامعه با ایمان در دوستی و مهربانی و ترحم به یکدیگر بسان بدن واحد است که هرگاه عضوی از آن به درد آید، اعضای دیگر نیز با بیداری و تب ابراز همدردی می کنند
در چنین جامعه ای نباید اختلاف طبقاتی به پایه ای برسد که یکی، از پرخوری دچار بیماری های مزمن گردد و دیگری از گرسنگی جان بسپارد، بلکه باید حس تعاون و همدردی بر جامعه حکومت کند و بخشی از ثروت افراد برای بهبود وضع مستمندان اختصاص یابد.
طبیعت برای ما درس آموزنده می دهد، درخت، شیره وجود خود را به صورت میوه در اختیار ما می گذارد، آفتاب پیوسته نور می پاشد و پیوسته می سوزد تا منظومه را روشن کند.
ولی در آیه مورد بحث هدف دیگری تعقیب می شود و آن این که انسان انفاقگر در راه خدا به دانه ای تشبیه می شود که در دل زمین پنهان گردیده سپس پس از یک رشته فعل و انفعالات و ریزش باران و تابش آفتاب به هفتصد دانه تبدیل می گردد. چنانکه می فرماید:

ظاهر آیه انسان انفاقگر را به دانه تشبیه می کند ولی از نظر تحلیل حقیقت به شکل دیگر است.
  •  انسان انفاقگر بسان کشاورز است که دانه می کارد.
  •  انفاق این انسان بسان دانه ای است که کشاورز آن را در دل زمین پنهان می سازد.
  • همان طوری که دانه به هفتصد دانه تبدیل می شود، انفاق انسان نیز دهها برابر می گردد.
ولی ممکن است سؤال شود اگر واقعیت تمثیل همین است که در سه بخش آمده، پس چرا قرآن خود شخص انفاقگر را به دانه تشبیه می کند درحالی که شخص باید به زارع، و انفاق به دانه تشبیه شود.
پاسخ این سؤال این است که عمل هر انسانی پرتوی از وجود او است؛ مثلاً ایمان مؤمن و کفر کافر نمونه روحیات او است و عمل هر چه توسعه پیدا کند، تو گویی ذات انسان گسترش یافته است.
بنابراین هر دو تشبیه صحیح می باشد، خواه مُنْفِقْ را به دانه تشبیه کنیم، یا عمل او را؛ تو گویی ذات و عمل، دو رو از یک سکه می باشد که گاهی به آن ذات گفته می شود و احیانا عمل.
ممکن است در این مورد وجه دیگری نیز باشد و آن این که افراد نیکوکار بر اثر فزونی اعمال نیک، مجسمه انفاق می باشند که واقعیتی جز نیکی و احسان ندارند و لذا تشبیه شخص به دانه بسان تشبیه انفاق به دانه است.

واقعیت است نه تخیّل
قرآن در این آیه از تبدیل یک دانه به هفتصد دانه خبر می دهد و این یک واقعیت است که کشاورزان کارکشته از آن خبر می دهند زیرا:
در شرایطی که زمین آماده کشت باشد و خورشید همراه با باران کافی، بر آن بتابد، چه بسا ممکن است یک دانه به فزونتر از آنچه در آیه آمده تبدیل شود. کشاورزی آگاه از اصول کشاورزی به خود اینجانب گفت: من در برخی از سالها از یک بوته نهصد دانه برداشت کردم و چه بسا ممکن است فزونتر از آن نیز رخ دهد.
هدف آیه این است که یک مطلب عقلانی را به صورت محسوس درآورد زیرا قرآن قبل از این آیه به افرادی که در راه خدا قرض می دهند، نوید مضاعف داده و چنین می فرماید:
  • سوره بقره آیه 245
    مَنْ ذاَ الَّذِی یُقْرِضُ اللّهَ قَرْضا حَسَنا فَیُضاعِفَهُ لَهُ أَضْعافا کَثِیرَةً وَ اللّهُ یَقْبِضُ وَ یَبْسُطُ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ
    کیست که به خدا قرض الحسنه ای دهد(از اموالی که خدا به او بخشیده انفاق کند) تا آن را برای او چندین برابر کند؟ و خداوند است که روزی بندگان را محدود یا گسترده می سازد، (و انفاق هرگز باعث کمبود روزی آنها نمی شود) و به سوی او باز می گردید

این آیه گزارش می دهد که خدا به وام دهندگان چند برابر می دهد و در آیه مورد بحث می فرماید:
«وَ اللّهُ یُضاعِفُ لِمَنْ یَشاءُ».«خدا درباره هرکس بخواهد، پاداش بیشتری می دهد».
اکنون در ذهن انسان این مطلب جلوه می کند که چگونه یک عمل کوچک، به چند برابر تبدیل می شود؟ برای رفع هر نوع استبعاد، خدا مسأله معقول را در لباس محسوس ریخته، از تبدیل دانه به هفتصد دانه خبر داده و از این طریق حیرت و تردید ساده لوحان را پایان بخشیده است.

رازماندگاری
مجله درسهایی از مکتب اسلام، آذر 1380، سال 41، شماره 9، صفحه 7