انفاق در قرآن
۰۷ مرداد ۱۳۹۹ 0
مقدمه :
یکی از عواملی که اسلام و قرآن مؤکّداً عمل به آنرا برای زنده ماندن امت اسلامی، جوان نمودن و پیشرفت و ارتقاء دادن آن لازم و ضروری می دانند، انفاق است. دین اسلام اهمیّیت زیادی نیز برای آن قائل شده است و بدین منظور آیات و روایات بسیاری در فضیلت و ترغیب به این عمل وارد گردیده است و از آنها استفاده می شود که ای انسان! شما هر کدام مستقل نیستید، بلکه عضو یک جامعه می باشیدؤ بنابراین باید منافع مجتمع اسلامی را بر منافع و لذات شخصی مقدم بدارید و آگاه باشید که سعادت حقیقی شما در اجرای این سیره است.
در قرآن مجید راجع به انفاق تأکیدات فراوان شده و برای منفقین پاداشهایی بزرگ و ماندگار تعیین گردیده است. انفاق به عنوان عمل صالحی است که اگر مطابق دستور قرآن کریم انجام پذیرد، جامعه اسلامی را همیشه به عنوان سیمایی مطلوب برای امت خود قلمداد نموده و باعث درونی شدن هر چه بهتر فرهنگ و ارزشهای اقتصادی اسلام در نهاد افراد می گردد. همچنین اصل انفاق به عنوان یک ارزش دینی است که اجتماع مورد نظر قرآن یعنی جامعه گرایش و ایمان آگاهانه و مسئولانه، جامعه اخلاص و عقیده به حقایق جهان هستی و جامعه قانون مدار و بشر دوستانه آن را نردبانی برای تقرّب به سرچشمه جمال و کمال و زیباترین جلوه های عشق یعنی خداوند متعال (جل و علا) می داند. ما در این نوشتار برآنیم که جلوه های معنوی این اصل مهم اسلامی را هرچند مختصر روشن نماییم و نشان دهیم که جامعه مطلوب و محبوب اسلامی وقتی می تواند تضمین گر حقوق، آزادی، کرامت و امنیت همه انسانها باشد که اصل انفاق در نهاد آن به خوبی وارد شده و اجرا گردد، زیرا قرآن کریم فرموده: لهج الذین یقیمون الصلواة و ممّا رزقناهم ینفقون. (1)
سیری در واژه انفاق
انفاق از «نفق» مشتق شده و به معنی شکاف است. مفهوم آن نیز پر کردن شکاف است. انفاق یعنی از بین بردن حفره هایی که جامعه را دچار اضمحلال عمیقی می کند، زیرا با توجه به روح کلی آن باید گفت که مفهومش را بدون شناخت مضمون نفاق نمی توان درک کرد و انسان منفق را بدون ارزیابی انسان منافق نمی توان شناخت. انفاق هموار کردن راههای نفاق است، یعنی گودالهایی که در فضای جامعه توسط منافقین به وجود می آید را باید با انفاق پرکرد و تمامی طُرق انحرافی را به وسیله آن زدود و نابود کرد. انفاق در یک کلام پُرکردن درّه های نفاق و فریب است برای رهایی انسان از سقوط در آنها و نجات او از نابودی.
انسان منفق که دائماً انفاق می کند دادگستر است، ولی انسان منافق دام گستر است و این دو گروه هستند که تمامی التهابات و زد و خوردهای تاریخ را می سازند و جامعه شیطانی و جامعه خدایی را تشکیل می دهند زیرا یک طرف دام است و طرف دیگر داد. (2)
در انبوهی از آیات قرآن کریم که راجع به انفاق آمده به مفهوم انفاق مال برخورد می کنیم ولی سهل و آسان نیست که مال را فقط ثروت و اندوخته های درهم و دیناری بدانیم، زیرا واژه مال از لغت «میل» است و لذا به معنی هرچه انسانرا به سوی خود مایل می سازد و رغبت او را به آن سو بر می انگیزد آمده است. براین اساس نیز سایر مواضع انفاق در سایه این جایگاه و قرارگاه منفقین معنا می یابند، زیرا:
- آیه 92 سوره آل عمرانلَنْ تَنَالُوا الْبِرَّ حَتَّىٰ تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ ۚ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ شَيْءٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِيمٌشما هرگز به مقام نیکوکاران و خاصان خدا نخواهید رسید مگر از آنچه دوست می‌دارید و محبوب شماست در راه خدا انفاق کنید، و آنچه انفاق کنید خدا بر آن آگاه است.
قرآن کریم انفاق را همراه با ایمان به خدا و اعتقاد به روز جزا در همه مواضعش بیان می دارد:
- سوره نسا آیه 39وَمَاذَا عَلَيْهِمْ لَوْ آمَنُوا بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَأَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقَهُمُ اللَّهُ ۚ وَكَانَ اللَّهُ بِهِمْ عَلِيمًاو اگر به خدا و روز بازپسين ايمان مى‌آوردند، و از آنچه خدا به آنان روزى داده، انفاق مى‌كردند، چه زيانى برايشان داشت؟ و خدا به [كار] آنان داناست.
- آیه 10سوره حدیدوَمَا لَكُمْ أَلَّا تُنْفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَلِلَّهِ مِيرَاثُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ۚ لَا يَسْتَوِي مِنْكُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَقَاتَلَ ۚ أُولَٰئِكَ أَعْظَمُ دَرَجَةً مِنَ الَّذِينَ أَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَقَاتَلُوا ۚ وَكُلًّا وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنَىٰ ۚ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌو چرا در راه خدا انفاق نمى‌كنيد و حال آنكه از آنِ خداست ميراث آسمانها و زمين؟ از ميان شما آنان كه پيش از فتح انفاق كرده و به جنگ رفته با آنان كه بعد از فتح انفاق كرده‌اند و به جنگ رفته‌اند برابر نيستند. درَجت آنان فراتر است. و خدا به همه وعده نيك مى‌دهد. و به هر كارى كه مى‌كنيد آگاه است.
- آیه 265سوره بقرهوَمَثَلُ الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ وَتَثْبِيتًا مِنْ أَنْفُسِهِمْ كَمَثَلِ جَنَّةٍ بِرَبْوَةٍ أَصَابَهَا وَابِلٌ فَآتَتْ أُكُلَهَا ضِعْفَيْنِ فَإِنْ لَمْ يُصِبْهَا وَابِلٌ فَطَلٌّ ۗ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌو مَثَل [صدقات] كسانى كه اموال خويش را براى طلب خشنودى خدا و استوارى روحشان انفاق مى‌كنند، همچون مَثَل باغى است كه بر فراز پشته‌اى قرار دارد [كه اگر] رگبارى بر آن برسد، دو چندان محصول برآورد، و اگر رگبارى هم بر آن نرسد، بارانِ ريزى [براى آن بس است]، و خداوند به آنچه انجام مى‌دهيد بيناست.
خود گویای این کلام لطیف است که انفاق باید برای خدا باشد و اگر چنین نباشد جلوگاه خودپسندی و کبر زینت آن شده، آنگاه خود معبود می شود نه خدا و به ناچار همین خود هم عابد می گردد.
پس مواضع انفاق اگر به خوبی شناخته شوند و همراه با آگاهی دینی و نیایش الهی انجام پذیرند، تجارتی است باخدا که هرگز تباه نمی ؛ردد:
- سوره فاطر/آیه 29إِنَّ الَّذِينَ يَتْلُونَ كِتَابَ اللَّهِ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَأَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرًّا وَعَلَانِيَةً يَرْجُونَ تِجَارَةً لَنْ تَبُورَآنها که کتاب خدا را تلاوت کرده و نماز به پا می‌دارند و از آنچه ما روزیشان کرده‌ایم پنهان و آشکار (به فقیران) انفاق می‌کنند (از لطف خدا) امید تجارتی دارند که هرگز زیان و زوال نخواهد یافت
اینجاست که قرآن کریم دستور می دهد: توانایان و سرمایه داران از میزان فراخی و توانایی و امکاناتی که در دست دارند باید انفاق کنند تا ثروت جامعه این ثروت را دائماً به یکدیگر پاس بدهند و محرومان جامعه از آن بی بهره باشند:
- آیه 7سوره حشرمَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَىٰ رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَىٰ فَلِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَىٰ وَالْيَتَامَىٰ وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ كَيْ لَا يَكُونَ دُولَةً بَيْنَ الْأَغْنِيَاءِ مِنْكُمْ ۚ وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا ۚ وَاتَّقُوا اللَّهَ ۖ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِآنچه خدا از [دارايى] ساكنان آن قريه‌ها عايد پيامبرش گردانيد، از آن خدا و از آن پيامبر [او] و متعلق به خويشاوندان نزديك [وى] و يتيمان و بينوايان و درراه‌ماندگان است، تا ميان توانگران شما دست به دست نگردد. و آنچه را فرستاده [او] به شما داد، آن را بگيريد و از آنچه شما را باز داشت، بازايستيد و از خدا پروا بداريد كه خدا سخت‌كيفر است.
و این اصل مهم اقتصادی است که قرآن بدان اشاره نموده است. از طرفی دیگر فرموده:
- آیه 7 سوره طلاقلِيُنْفِقْ ذُو سَعَةٍ مِنْ سَعَتِهِ ۖ وَمَنْ قُدِرَ عَلَيْهِ رِزْقُهُ فَلْيُنْفِقْ مِمَّا آتَاهُ اللَّهُ ۚ لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا مَا آتَاهَا ۚ سَيَجْعَلُ اللَّهُ بَعْدَ عُسْرٍ يُسْرًامثَل آنچه [آنان] در زندگى اين دنيا [در راه دشمنى با پيامبر] خرج مى‌كنند، همانند بادى است كه در آن، سرماى سختى است، كه به كشتزار قومى كه بر خود ستم نموده‌اند بوزد و آن را تباه سازد؛ و خدا به آنان ستم نكرده، بلكه آنان خود بر خويشتن ستم كرده‌اند.
بر توانگر است كه از دارايى خود هزينه كند، و هر كه روزى او تنگ باشد بايد از آنچه خدا به او داده خرج كند. خدا هيچ كس را جز [به قدر] آنچه به او داده است تكليف نمى‌كند. خدا به زودى پس از دشوارى آسانى فراهم مى‌كند.
تا در سایه انفاق صحیح مال، دیگر موقعیت های آن نیز از قبیل «خیر و عفو» ملاک نیکی و عمل صالح باشند و همه آدمیان از جن و انس بدانند که در روز قیامت یعنی روز داوری و پاداش هیچگونه بند و بست و خویشاوندی وجود ندارد، ثروت نیز یاور آدمی نیست، بلکه باید از راه انفاق به پاداش الهی دست یافت تا به شفاعت معصومین علیهم السلام نائل آئیم:
- آیه 254سوره بقرهيَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِمَّا رَزَقْنَاكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَ يَوْمٌ لَا بَيْعٌ فِيهِ وَلَا خُلَّةٌ وَلَا شَفَاعَةٌ ۗ وَالْكَافِرُونَ هُمُ الظَّالِمُونَاى كسانى كه ايمان آورده‌ايد، از آنچه به شما روزى داده‌ايم انفاق كنيد، پيش از آنكه روزى فرا رسد كه در آن نه داد و ستدى است و نه دوستى و نه شفاعتى. و كافران خود ستمكارانند.
کاربرد انفاق
- آیه 265سوره بقرهوَمَثَلُ الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ وَتَثْبِيتًا مِنْ أَنْفُسِهِمْ كَمَثَلِ جَنَّةٍ بِرَبْوَةٍ أَصَابَهَا وَابِلٌ فَآتَتْ أُكُلَهَا ضِعْفَيْنِ فَإِنْ لَمْ يُصِبْهَا وَابِلٌ فَطَلٌّ ۗ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌو مثل آنان که مالشان را در راه خشنودی خدا انفاق کنند و با کمال اطمینان خاطر، دل به لطف خدا شاد دارند مثل بوستانی است که در زمین بلندی باشد و بر آن باران زیادی به موقع ببارد و حاصلی دو چندان (که منتظرند) دهد، و اگر باران زیاد نیاید، اندک بارد (تا باز به ثمر رسد)، و خدا (به کار شما) بیناست.
آنگاه که جشم ما انفاقگرانه می بیند تا نیاز روح را برآورده سازد و آنگاه که گوش ما انفاقگرانه می شنود تا به حاجت جان پاسخ گوید و آنگاه که قلب ما می تپد تا خواسته سایر اعضا را تحققّ بخشد و آنگاه که دست ما حرکت می کند تا خارش پوست را که هم اکنون نیازمند به اوست بزداید و آنگاه که پای ما حرکت می کند و زبان ما می گردد و چشم و گوش و دست ما به کار می پردازد تا نیاز شکم را برآورد، آیا همه آنها در آرامش بخشیدن به جان انفاق نمی کنند؟ و مگر زمانی که یک یک اعضا و جوارج برای پاسخ به نیازهای خود در تلاش و کوشش و جوشش هستند، تثبیتی برای خود نیستند و دیرپائی، ثبات، پایمردی و پایداری به خرج نمی دهند؟ و مگر پیکر یک جامعه همچون پیکر یک انسان نیست که اعضا و جوارحش برای پاسخگویی به نیازها و خواسته های یکدیگر انفاق گرانه قیام کنند؟ و اگر در انفاق متقابل اعضای یک انسان، تثبیت و آرامشی برای جان است، چرا در انفاق متقابل اعضای یک جامعه چنین نباشد؟ پس اگر یک جامعه توحیدی پدید آمد و قلب آن به یاد توحید تپید و در شریانهایش خون یکتاپرستی جریان یافت و نورافکن حق خواهی به شبستان سرد و بی فروغش، نور و حیات پاشید، چرا انفاق افرادش «تثبیتاً لأنفسهم» نباشد؟ و اگر چنین نیست پس آن جامعه هم توحیدی نیست، ولی این نکته هم ناگفته نماند که اگر اجتماعی و دربست اینگونه نباشد حداقل فرد می تواند با انفاق آگاهانه خویش ثبات و تثبیتی برای خود دست و پا نماید و مهم ترین اثرش این است که خود را از مسخ شدن رهایی می بخشد و انسان بودنش را اگرچه درمیان باغ وحش هم باشد به ثبوت می رساند و همانند درخت که عمل هرس روی آن در بهار انجام می شود باعث آرایش ظاهری و باطنی او می گردد و سبب رشد مجدّد و تکثیر محصول و فزایندگی در برکت می گردد. پس به طور کلی کاربرد انفاق در سه چیز خلاصه می شود:
- . تثبیت و آرامش ظاهری و باطنی انسان.
- جلوگیری از مسخ شدن آدمی.
- آرایش جسمی و روحی انسان و افزایش برکت در زندگی.
این کاربردها همان خطوط و هادیان الهی هستند که قرآن کریم برای ره یابندگان به منزل معبود آشکار می سازد آنچه خط بُطلان بر انفاق می کشد.
ریا، منّت، آزار، اذیّت و بازگو کردن، کفر، فسق، کراهت، اسراف و زیاده روی در انفاق، همه اخگرهای سوزنده ای هستند که باعث ویرانی و نابودی خانه آن می شوند. همه این عوامل شعله های شررباری هستند که بر خرمن انفاق افتاده و آن را به شرر می کشانند.
الکسیس کارل می گوید: «اگر کار خیری انجام دهیم و آن عمل، حداقل یک درجه ما را فزونی نبخشید و تکامل ندهد در خیر بودنش باید شک و تردید نمود.»
تردید آمیزتر از این وقتی است که انفاق نماییم ولی حداقل یک درجه هم سقوط کنیم و این زمانی خواهد بود که یکی از عوامل مضر مذکور یدک کش انفاق بوده، رکاب داریش را به عهده بگیرند، که دیگر با چنین وصفی نمی توان نام انفاق بر آن نهاد، بلکه این متن نفاق است، زیرا با مضرات مختلفی عجین داده شده که عمل ما را ظاهراً انفاق جلوه می دهد ولی حقیقتاً اینگونه نیست، چهره زشت و ناخوشایندی است که در زیر مسالک دروغینش می خواهد پیوسته خود را بپوشاند و بوی علف هرزه وگندیده ای است که در فضای عطرآگین زنبق و یاس خود را جا زده است. به فرموده قرآن کریم و تشبیه زیبای خداوندی در این مورد خوب توجه نماییم: اگر انفاق با ریا، منّت و موارد مضر دیگر همراه باشد، نه تنها پایه ای نداشته بلکه همانند تخمی است که بر روی سنگ کاشته باشند و باران سنگ را شسته باشد، که به خوبی آشکار است که حاصلی به دست نخواهد آمد و ثمره ای نخواهد داد.
- آیات 262و263 سوره بقرهالَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ ثُمَّ لَا يُتْبِعُونَ مَا أَنْفَقُوا مَنًّا وَلَا أَذًى ۙ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ* قَوْلٌ مَعْرُوفٌ وَمَغْفِرَةٌ خَيْرٌ مِنْ صَدَقَةٍ يَتْبَعُهَا أَذًى ۗ وَاللَّهُ غَنِيٌّ حَلِيمٌآنان که مالشان را در راه خدا انفاق کنند و در پی انفاق منّتی نگذارده و آزاری نکنند، آنها را پاداش نیکو نزد خدا خواهد بود و از هیچ پیشامدی بیمناک نباشند و هرگز اندوهناک نخواهند بود.*(فقیر سائل را به) زبان خوش و طلب آمرزش (رد کردن) بهتر است از صدقه‌ای که پی آن آزار کنند، و خداوند بی‌نیاز و بردبار است
پس با حجاب کفر چهره دل انگیز انفاق را نپوشانیم و با رایحه ناخوشایند کفر مشام انفاق را آلوده نسازیم.
- آیه 54سوره توبهوَمَا مَنَعَهُمْ أَنْ تُقْبَلَ مِنْهُمْ نَفَقَاتُهُمْ إِلَّا أَنَّهُمْ كَفَرُوا بِاللَّهِ وَبِرَسُولِهِ وَلَا يَأْتُونَ الصَّلَاةَ إِلَّا وَهُمْ كُسَالَىٰ وَلَا يُنْفِقُونَ إِلَّا وَهُمْ كَارِهُونَو هیچ مانعی از قبول نفقات آنها نبود جز آنکه آنها به خدا و رسول او (باطنا) کافرند و نماز نگزارند جز به حال کسالت و انفاق نکنند جز آنکه سخت کراهت دارند.
هشدارهای بیانی قرآن از این روست که ما مراقب باشیم در مسیر خدائی انفاق ، هیچ عامل دیگری جز مفهوم خداخواهی آنرا ملامت ننماید و خط بطلان بر سیمای معنویش نکشاند.
موانع انفاق از دیدگاه قرآن
عواملی که انسان را از انفاق منع می نمایند عبارتنداز:
1. عشقها و محبتهای پوچ گرایانه به ثروت دنیا و دارائی ها و بهره های آن (16).
- آیه 180سوره آل عمرانوَلَا يَحْسَبَنَّ الَّذِينَ يَبْخَلُونَ بِمَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ هُوَ خَيْرًا لَهُمْ ۖ بَلْ هُوَ شَرٌّ لَهُمْ ۖ سَيُطَوَّقُونَ مَا بَخِلُوا بِهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ ۗ وَلِلَّهِ مِيرَاثُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ۗ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌآنان که بخل نموده و از مالی که خدا از فضل خویش به آنها داده حقوق فقیران را ادا نمی‌کنند گمان نکنند این بخل به نفع آنها خواهد بود بلکه به ضرر آنهاست، چه آنکه مالی که در آن بخل ورزند در قیامت زنجیر گردن آنها شود، و تنها خدا وارث آسمانها و زمین است و خدا به کردار شما آگاه است.
2. این سفسطه غلط و سظق بیجا که اگر خدا می خواست خودش به اینها نعمت عطا می کرد.
- آیه 47سوره یسوَإِذَا قِيلَ لَهُمْ أَنْفِقُوا مِمَّا رَزَقَكُمُ اللَّهُ قَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِلَّذِينَ آمَنُوا أَنُطْعِمُ مَنْ لَوْ يَشَاءُ اللَّهُ أَطْعَمَهُ إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا فِي ضَلَالٍ مُبِينٍو چون به آنها گویند که از آنچه خدا روزی شما قرار داده (چیزی برای خدا به فقیران) انفاق کنید، کافران به اهل ایمان جواب دهند آیا ما به کسی که اگر خدا می‌خواست به او هم روزی می‌داد اطعام و دستگیری کنیم؟ شما پیداست که سخت در غلط و گمراهی هستید (و راه راست آن است که چنان که خدا به فقیران احسان نکرده ما هم نکنیم).
3. ضعف ها و نبود ظرفیتها و قدرت روحی؛ در اینصورت با آنکه شخص یک انبان ذخیره دارد ولی یک ذره هم انفاق نمی کند.
- آیه 180سوره آل عمرانوَلَا يَحْسَبَنَّ الَّذِينَ يَبْخَلُونَ بِمَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ هُوَ خَيْرًا لَهُمْ ۖ بَلْ هُوَ شَرٌّ لَهُمْ ۖ سَيُطَوَّقُونَ مَا بَخِلُوا بِهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ ۗ وَلِلَّهِ مِيرَاثُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ۗ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌآنان که بخل نموده و از مالی که خدا از فضل خویش به آنها داده حقوق فقیران را ادا نمی‌کنند گمان نکنند این بخل به نفع آنها خواهد بود بلکه به ضرر آنهاست، چه آنکه مالی که در آن بخل ورزند در قیامت زنجیر گردن آنها شود، و تنها خدا وارث آسمانها و زمین است و خدا به کردار شما آگاه است
4. ترسها، آن هم بیشتر ترسهائی که نتیجه ضعفها هستند و وسوسه های شیطان، شیطانی که از فقر می ترساند و به بدیها دستور می دهد.
- آیه 268سوره بقرهالشَّيْطَانُ يَعِدُكُمُ الْفَقْرَ وَيَأْمُرُكُمْ بِالْفَحْشَاءِ ۖ وَاللَّهُ يَعِدُكُمْ مَغْفِرَةً مِنْهُ وَفَضْلًا ۗ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌشيطان شما را از تهيدستى بيم مى‌دهد و شما را به زشتى وامى‌دارد؛ و[لى] خداوند از جانب خود به شما وعده آمرزش و بخشش مى‌دهد، و خداوند گشايشگر داناست.
آری! آنها که کاسه خود را از دیگران جداکرده آند، از زمستان طولانی وتابستان خسیس، فقط برای خود می ترسند. ولی آنها که نسبت همه را با حق برابر می دانند و دارائی را از او می شناسند، بر فرض که ضعیف و ترسو باشند و قحطی ها را پیش بینی کنند، این ضعف و ترس از انفاق ایشان جلوگیری نمی کند.
مقدار و نوع انفاق
اندازه و نوع انفاق وابسته به مقدار شناخت، دید و عشقی است که زیربنای آن می باشد، هرچه شناختها و عشقهای معنوی که پایه انفاق است گسترده تر شوند، جلوگاه انفاق نیز وسیع تر و استقبال از آن بیشتر خواهد شد و مسؤولیت عظیم تر می گردد.
در قرآن کریم برای انفاق مقدار و شکل معینی ذکر نشده است. انفاقها: 1. گاهی همان انفاقهای واجب هستند. 2. گاهی بیش از احتیاج است. «»(بقره 215)3. گاهی انفاق در تنگدستی است. در سختی هاست. «ینفقون فی السرّاء و الضّراء»(21) یا .
«لِيُنْفِقْ ذُو سَعَةٍ مِنْ سَعَتِهِ ۖ وَمَنْ قُدِرَ عَلَيْهِ رِزْقُهُ فَلْيُنْفِقْ مِمَّا آتَاهُ اللَّهُ ۚ لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا مَا آتَاهَا ۚ سَيَجْعَلُ اللَّهُ بَعْدَ عُسْرٍ يُسْرًا»(22)
- آیه 215سوره بقرهيَسْأَلُونَكَ مَاذَا يُنْفِقُونَ ۖ قُلْ مَا أَنْفَقْتُمْ مِنْ خَيْرٍ فَلِلْوَالِدَيْنِ وَالْأَقْرَبِينَ وَالْيَتَامَىٰ وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ ۗ وَمَا تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِيمٌاز تو سؤال کنند که چه انفاق کنند؟ بگو: هر چه از مال خود انفاق کنید درباره پدر و مادر و خویشان و یتیمان و فقیران و در راه ماندگان رواست، و آنچه نیکویی کنید خداوند بر آن آگاه است.
بر توانگر است كه از دارايى خود هزينه كند، و هر كه روزى او تنگ باشد بايد از آنچه خدا به او داده خرج كند. خدا هيچ كس را جز [به قدر] آنچه به او داده است تكليف نمى‌كند. خدا به زودى پس از دشوارى آسانى فراهم مى‌كند.
4.گاهی انفاق از رزق است، یعنی از همان که سهم فردی است، انفاق می شود. این مرحله مربوط به متّقین است.
5. گاهی انفاق در ایثار است. فداکاری و توجه به دیگران است و زیربنای آن همان عشق وسیع و ملاکش همان احتیاج بیشتر است.
هر کدام از انواع انفاق وابسته به مقدار شناخت، ظرفیت و قدرت روحی و وسعت وجودی افراد است، نمی توان به زور بر خود آن را تحمیل نمود. چه بسا کسی که قدرت روحی مرحله بالاتر را ندارد اسراف کرده باشد، در حالیکه باید در انفاق حد وسط را مراعات نمود و این حد وسط وابسته به همان ظرفیت روحی و وسعت وجودی افراد است.ین سخن قرآن کریم است، آنجا که فرموده:
- آیه 29سوره اسراءوَلَا تَجْعَلْ يَدَكَ مَغْلُولَةً إِلَىٰ عُنُقِكَ وَلَا تَبْسُطْهَا كُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُومًا مَحْسُورًاو نه هرگز دست خود (در احسان به خلق) محکم به گردنت بسته‌دار، و نه بسیار باز و گشاده‌دار، که (هر کدام کنی) به نکوهش و درماندگی خواهی نشست.
در جایی دیگر از قرآن در باره بندگان خاص و شایسته خداوند چنین توصیف شده:
وَالَّذِينَ إِذَا أَنْفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَلَمْ يَقْتُرُوا وَكَانَ بَيْنَ ذَٰلِكَ قَوَامًافرقان آیه 67
و آنان هستند که هنگام انفاق (به مسکینان) اسراف نکرده و بخل هم نورزند، بلکه احسان آنها در حد میانه و اعتدال باشد.
همانطور که از مباحث فوق درک می گردد، اتفاق باید در حد متعادل باشد تا اندازه ای که زمین ؛یری و بیچارگی پیش نیاید، زیرا نمی شود از ماشین بی موتور تقاضای حرکت را داشت.
آثار انفاق
مقدار ارزش هر چیز وابسته به سودها و آثار مفیدی است که می آفریند. در دین مبین اسلام همه عبادات از آثاری خارجی و داخلی برخوردارند، که انفاق هم یکی از آنهاست. اثر خارجی انفاق همان ایمان و عمل صالح خدمت به مردم و خیری است که به خلق خدا رسانده می شود. اما اثر داخلی آن فراتر و گسترده تر است:
- آثار انفاق در آیات قرآن
- تربیت و تنزیه خویشتن و تقرب به خداوند متعال
- سوره بقره :آیه274
الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ بِاللَّيْلِ وَالنَّهَارِ سِرًّا وَعَلَانِيَةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ
کسانی که مال خود را در شب و روز انفاق کنند نهان و آشکارا، آنان را نزد پروردگارشان پاداش نیکو خواهد بود و هرگز (از حادثه آینده) بیمناک و (از امور گذشته) اندوهگین نخواهند گشت. - شخص معتقد به خداوند و عاشق و طالب او پس از آنکه از صدف تنگ و باریک خودبینی و خودخواهی بیرون آمد به مصنوع و مخلوق خدا نظر می اندازد و پیوند محبت و خدمت می بندد وخدمت به خلق را یک نوع تدارک قلبی و تناسب جوئی با محیط آخرت محسوب می نماید. یکی از چهره های عبادت معنوی که فرد مخلص خود را با زیور آن آراسته می گرداند انفاق است. قرآن کریم برای این عمل صالح و پایدار آثاری را برشمرده است که به ترتیب بیان می شود.اثر مهم آن ابتدا متوجه خود انفاقگر است. کسانی که سرمایه های خود را در شب و روز به طور پنهان و آشکار در راه خدا انفاق می کنند، پاداشی بزرگ در نزد خداوند دارند و آن خشنودی پروردگار است. هرگز نیز بیم و اندوه به آنان راه نمی یابد:
- باعث افزایش برکت در زندگی افراد می گردد
- سوره آل عمران :آیه 180
وَلَا يَحْسَبَنَّ الَّذِينَ يَبْخَلُونَ بِمَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ هُوَ خَيْرًا لَهُمْ ۖ بَلْ هُوَ شَرٌّ لَهُمْ ۖ سَيُطَوَّقُونَ مَا بَخِلُوا بِهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ ۗ وَلِلَّهِ مِيرَاثُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ۗ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ
آنان که بخل نموده و از مالی که خدا از فضل خویش به آنها داده حقوق فقیران را ادا نمی‌کنند گمان نکنند این بخل به نفع آنها خواهد بود بلکه به ضرر آنهاست، چه آنکه مالی که در آن بخل ورزند در قیامت زنجیر گردن آنها شود، و تنها خدا وارث آسمانها و زمین است و خدا به کردار شما آگاه است. - چون هم در دریافت کننده های احسان که صاحب بنیه و امکانات می شوند و به کار می افتند و هم در دهندگان که از بی نیازی، غرور و رکود بیرون آمده، فعّالیّت را با ورزیدگی بیشتری ادامه می دهند، تحرّک درونی و خودسازی معنوی ایجاد می نماید.
- پرورش نهاد همکار ی و همدلی در فرد
- سوره بقره :آیه265
وَمَثَلُ الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ وَتَثْبِيتًا مِنْ أَنْفُسِهِمْ كَمَثَلِ جَنَّةٍ بِرَبْوَةٍ أَصَابَهَا وَابِلٌ فَآتَتْ أُكُلَهَا ضِعْفَيْنِ فَإِنْ لَمْ يُصِبْهَا وَابِلٌ فَطَلٌّ ۗ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ
و مثل آنان که مالشان را در راه خشنودی خدا انفاق کنند و با کمال اطمینان خاطر، دل به لطف خدا شاد دارند مثل بوستانی است که در زمین بلندی باشد و بر آن باران زیادی به موقع ببارد و حاصلی دو چندان (که منتظرند) دهد، و اگر باران زیاد نیاید، اندک بارد (تا باز به ثمر رسد)، و خدا (به کار شما) بیناست. - انفاق آگاهانه و خالصانه پهنه وجودی فرد را به خاک پر استعدادی همانند می نماید که بذر انفاق را در نهانگاه خویش پاشیده و آنگاه که باران سریع فیض بر این پهنه ببارد، دوچندان از آنچه که انتظار می رفته، بار و بر می دهد و ثمر می بخشد و آنچنان این ریزش به هنگام، هنگامه می کند که درون بذر را به سرعت شکوفا ساخته، تمام رازهای طراوت خیز و اسرار حیات آفرینش را آشمار می نماید. اینجاست که جان انفاقگر همچون گلستانی است که دل انگیزی گلهایش شور و نوائی دیگردارد و رائحه روح نوازش تا پایان حصار حیات را معطر می سازد و مجلس آرای فضای انفاقگر می گردد آن هم در مرز ابدیت و عجبا که قرآن چنین انفاق خالصی را شاخص می شناسد
- انفاق مضاعف
- سوره بقره: آیه261مَثَلُ الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ كَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنَابِلَ فِي كُلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ ۗ وَاللَّهُ يُضَاعِفُ لِمَنْ يَشَاءُ ۗ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ
مثل آنان که مالشان را در راه خدا انفاق می‌کنند به مانند دانه‌ای است که از آن هفت خوشه بروید و در هر خوشه صد دانه باشد، و خداوند از این مقدار نیز برای هر که خواهد بیفزاید، و خدا را رحمت بی‌منتهاست و (به همه چیز) داناست - انفاق ناب که از نابی جان صاحبش حکایت می کند همانند دانه ای است که در فراخنای زمین مستعدی نهان گردد و به اعتبار پرباریش از جان او هفت خوشه پدیدار شده که هر خوشه صد فرزند عزیز در آغوش مهرگسترش بنشاند و در نتیجه از هر دانه انفاق هفتصد دانه پدید آید وتازه بدین جا هم ختم نشود که «مَنْ ذَا الَّذِي يُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا فَيُضَاعِفَهُ لَهُ أَضْعَافًا كَثِيرَةً ۚ وَاللَّهُ يَقْبِضُ وَيَبْسُطُ وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَکیست که خدا را قرض الحسنه دهد تا خدا بر او به چندین برابر بیفزاید؟ و خداست که می‌گیرد و می‌دهد، و همه به سوی او باز گردانده می‌شوید.» (31 خدا به هر که بخواهد و حکمت پرارجش اقتضا کند بیشتر می دهد، چون او واسع و علیم است یعنی از آنروی که بر سریر بی نهایت تکیه زده است، عطا و بخشش او نیز بی منتهاست.
- افزایش دوستی و محبت :
- سوره فاطر:آیه 29
إِنَّ الَّذِينَ يَتْلُونَ كِتَابَ اللَّهِ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَأَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرًّا وَعَلَانِيَةً يَرْجُونَ تِجَارَةً لَنْ تَبُورَ
آنها که کتاب خدا را تلاوت کرده و نماز به پا می‌دارند و از آنچه ما روزیشان کرده‌ایم پنهان و آشکار (به فقیران) انفاق می‌کنند (از لطف خدا) امید تجارتی دارند که هرگز زیان و زوال نخواهد یافت. - انفاق خالصانه، باعث افزایش دوستی ها و الفت ها شده و به عنوان تجارتی است که نه تنها بی زیان است، بلکه هزاران برابر سود دارد، زیرا آنان (32) بازرگانان رازبان داد و ستد معنوی هستند و طرف معامله آنان خداوند متعال است
منابع:
مجله کوثر ، تابستان 1382 ،شماره 9، صفحه ،19نویسنده: سلطانی،سید مهدی