خمس در آیات قرآن

۲۵ مرداد ۱۳۹۹ 0
خمس در آیات قرآن
قرآن مجيد در بيان فريضه خُمس، ايمان را با خُمس پيوند داد.خداوند متعال در آيه ذيل مى‏فرمايد:
  • سوره انفال، آيه 41.
    وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُم مِن شَيْ‏ءٍ فَأَنَّ للَّهِ‏ِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى‏وَالْيَتَامَى‏ وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ إِن كُنتُمْ آمَنتُم بِاللَّهِ وَمَا أَنْزَلْنَا عَلَى‏ عَبْدِنَا يَوْمَ‏الْفُرْقَانِ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ وَاللَّهُ عَلَى‏ كُلِّ شَيْ‏ءٍ قَدِيرٌ
    واى مؤمنان بدانيد كه هرچه به شما غنيمت و فائده رسد، خمس آن‏خاص خدا و رسول و خويشان او و يتيمان و فقيران و در راه سفرماندگان‏است به آنها بدهيد اگر به خدا و به آنچه بر بنده خود )حضرت‏محمّدصلى الله عليه وآله( در روز فرقان روزيكه دو سپاه روبرو شدند خدا نازل فرمود،ايمان آورده‏ايد و بدانيد كه خدا بر هر چيز قادر و تواناست.

پس خُمس و جهاد دو اصل از ريشه ايمان است و ايمان تسليم‏خدا و تسليم اوامر و دستورات او شدن است، و هر كس ايمان رابرگزيد بايد خُمس بپردازد. تا صداقت ايمان خود را نشان دهد.
در آيات زكات نيز رابطه اين فريضه با نماز بيان شده و درآيات‏جهاد دستور آشكارى براى انفاق ذكر گرديده است و نشان دهنده آن‏است كه استوارى دين با نماز و انفاق و جهاد ممكن باشد.
چگونه..؟ چون حقيقت دين؛ گذشتن از مرز هوا و هوس و به‏قلمرو هدايت وبرترى بر تمامى جاذبه‏هاى دنيوى رسيدن است.
اين حقيقت در وجود مؤمنين بوسيله مبارزه با مال اندوزى،وتطهير نفس خود از مظاهر فريبنده دنيا، و تزكيه آن از آزمندى‏وحرص تجلّى مى‏يابد.
و چنين است كه انفاق در راه خدا زكات ناميده شده زيرا كه در آن‏تزكيه نفس نهفته است، خداوند سبحان مى‏فرمايد:
  • سوره  توبه آیه 103.
    خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِم
    واى مؤمنان بدانيد كه هرچه به شما غنيمت و فائده رسد، خمس آن‏خاص خدا و رسول و خويشان او و يتيمان و فقيران و در راه سفرماندگان‏است به آنها بدهيد اگر به خدا و به آنچه بر بنده خود )حضرت‏محمّدصلى الله عليه وآله( در روز فرقان روزيكه دو سپاه روبرو شدند خدا نازل فرمود،ايمان آورده‏ايد و بدانيد كه خدا بر هر چيز قادر و تواناست.

"اى رسول ما، تو از مؤمنان صدقات را دريافت دار تا بدان صدقات‏نفوس آنها را "از پليدى و دنياپرستى" پاك و پاكيزه سازى."
در آيه ديگر انفاق به صدقه تعبير شده است:
  •  سوره بقره، آيه 276
    يَمْحَقُ اللَّهُ الرِّبَا وَيُرْبِي الصَّدَقَاتِ
    خدا سُود ربا را نابود سازد و صدقات را فزونى بخشد

مؤمن راستين، هر آنچه بر پيامبر نازل شده را باور داشته و ثواب‏انفاق كنندگان را نصيب خود مى‏كند.
زيرا هر كس كه اموال خود را در راه خدا انفاق كند، دين خدا راتصديق نموده، و به آياتى كه در مورد ثواب انفاق كنندگان بر رسول‏خدا نازل شده، ايمان آورده است.
از انفاق در راه خدا نيز با واژه جهاد تعبير شده است.
خداوند مى‏فرمايد:
  • سوره توبه، آيه 41
    وَجَاهِدُوا بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنْفُسِكُمْ 
    "در راه خدا با مال و جان خود جهاد كنيد."

زيرا بخشش خالصانه براى خدا انعكاسى از مجاهدت نفس‏ومبارزه با شهوات آن است كه اين نفس به زمين و شهوات زودگذر آن‏بستگى پيدا كرده است.
پس دين واقعى، رهايى از هواهاى نفسانى و پر كشيدن بسوى‏هدايت الهى است.
اگر اين رهايى صورت نگيرد انسان به دنيا و شهوات و خواهشهاى‏آن دلبند مى‏گردد و در زندان خويشتن خويش و حرص و آز نفس،اسير مى‏شود.
در حاليكه انفاق كننده در راه خدا از حصار آن رهايى مى‏يابد و ازرستگاران مى‏گردد، خداوند متعال مى‏فرمايد:
  •  سوره حشر، آيه 9.
    وَمَن يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ
    هر كس از حرص و آز دنيا خود را باز دارد آنان به حقيقت‏رستگاران‏اند."
و بدين سان صدقه و انفاق راستين بر دو نوع است، صدقه مخفى‏كه مؤمن با خود نمايى ستيز مى‏كند، و صدقه علنى كه با خِست‏وبُخْل نكوهش كنندگان كه با انفاق در راه خدا مخالف هستند، مبارزه‏مى‏كند، آنان كه بُخل مى‏ورزند و ديگران را به بخل وامى‏دارند.
خداوند مى‏فرمايد:
  •  سوره بقره، آيه 274
    يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُم بِاللَّيلِ وَالنَّهَارِ سِرّاً وَعَلاَنِيَةً
    كسانى كه اموال خود را انفاق كنند در شب و روز، نهان و آشكارا.

شرط پذيرش صدقه و انفاق در راه خدا بايد خالصانه به پيشگاه‏احديّت باشد، پروردگار عالم در اين خصوص مى‏فرمايد:
  • سوره انسان، آيه 9
    إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِيدُ مِنكُمْ جَزَاءً وَلَا شُكُوراً
    گويند( ما فقط براى رضاى خدا به شما اطعام ميدهيم و از شماهيچ پاداش و سپاسى هم نمى‏ طلبيم.

پروردگار از بخشش آميخته با منّت و آزار دادن، نهى نموده ‏ومى‏فرمايد:
  •  سوره بقره، آيه 262.
    ثُمَّ لَا يُتْبِعُونَ مَا أَنْفَقُوا مَنّاً وَلَا أَذىً
    درپى انفاق حتى "بر مُستحقّان" منّت و آزارى نرسانند
و نيز خداوند مى‏فرمايد:
  •  سوره بقره، آيه 264
    يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُبْطِلُوا صَدَقَاتِكُم بِالْمَنِّ وَالْأَذَى‏ كَالَّذِي يُنفِقُ مَالَهُ رِئَاءَالنَّاسِ
    "اى اهل ايمان به هدر ندهيد صدقات خود را به منّت گذاردن و آزاركردن مانند آنكه مال خود را انفاق كند از روى ريا براى مردم

و چون صدقه براى خداست، بخشش راستين بايد خالصانه به‏پيشگاه خداوند كريم باشد، پروردگار مى‏فرمايد:
  • سوره بقره،آيه 272.
    وَمَا تُنْفِقُونَ إلَّا ابْتِغَاءَ وَجْهِ اللَّهِ
    و جز در راه رضاى الهى انفاق نكنيد.
از اين رو اماكن انفاق واقعى با موارد انفاق رياكاران تفاوت دارد،انفاق كننده رياكار بمنظور دريافت پاداش و سپاس از مردم و ياخواستار كُرنش و ذليل شدن از سوى دريافت كننده است. در حاليكه‏فرد مخلص اموال خود را به فقرا و نيازمندانى "كه گمان مى‏كنيم‏بدليل پارسايى و پاكدامنى ثروتمند هستند"، ميدهند چنانچه‏خداوند بدان اشاره نمود.
بهمان مقدار كه قرآن انفاق كنندگان را مورد ستايش قرار داده بخل‏ورزان را مذمّت و نكوهش داده زيرا آنان كمك و بخشش را ازمحتاجان منع مى‏كنند.
  • - سوره ماعون، آيه 7 - 4.
    فَوَيْلٌ لِلْمُصَلِّينَ * الَّذِينَ هُمْ عَن صَلاَتِهِمْ سَاهُونَ * الَّذِينَ هُمْ يُرَآءُونَ *وَيَمْنَعُونَ الْمَاعُو
    پس واى بر آن نمازگزاران كه دل از ياد خدا غافل دارند همانانكه"اگر اطاعتى كنند" به ريا و خودنمائى كنند و زكات و احسان از فقيران منع‏كنند

خداوند بُخل ورزان كه مردم را وادار به منع احسان و بخشش‏مى‏كنند مورد نكوهش قرار داده و مى‏فرمايد:
  • سوره حديد، آيه 24
    الَّذِينَ يَبْخَلُونَ وَيَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبُخْلِ
    همان كسانى كه خودشان در احسان به فقيران بخل مى‏ورزند و مردم‏را به بخل واميدارند.

و كسانى كه طلا و نقره ذخيره مى‏كنند خداوند به آنان عذاب‏دردناك بشارت داده و مى‏فرمايد:
  • سوره توبه، آيه 35 - 34
    وَالَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلَا يُنفِقُونَهَا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ‏بِعَذَابٍ أَلِيمٍ * يَوْمَ يُحْمَى‏ عَلَيْهَا فِي نَارِ جَهَنَّمَ فَتُكْوَى‏ بِهَا جِبَاهُهُمْ وَجُنُوبُهُمْ‏وَظُهُورُهُمْ هذَا مَا كَنَزْتُمْ لأَنْفُسِكُمْ فَذُوقُوا مَا كُنْتُمْ تَكْنِزُونَ
    و كسانى كه طلا و نقره را گنجينه و ذخيره مى‏كنند و در راه خدا انفاق‏نمى‏كنند آنها را به عذاب دردناك بشارت ده روزى كه )آن طلا و نقره(در آتش گداخته شود و پيشانى و پشت و پهلوى آنها را به آن داغ كنند)فرشتگان عذاب به آنها گويند( اين است نتيجه آنچه از زر و سيم بر خودذخيره كرديد اكنون بچشيد عذاب سيم و زرى كه اندوخته مى‏كرديد.

اول كسى كه از بخل ورزى زيان مى‏بيند خود او است زيرا خداونداو را از دادن پاداش انفاق كنندگان محروم مى‏كند، هم‏چنين از فوايدتزكيه و تطهير خويش در دنيا محروم مى‏سازد.
خداوند مى‏فرمايد:
  • - سوره محمّدصلى الله عليه وآله، آيه 38
    فَمِنكُم مَن يَبْخَلُ وَمَن يَبْخَلْ فَإِنَّمَا يَبْخَلُ عَن نَفْسِهِ
    باز بعضى از شما بخل مى‏ورزند و هر كه در انفاق بخل ورزد بر ضررخود اوست )كه از اجر و ثواب( خود را محروم كرده‏اند

قرآن مجيد با وسوسه‏هاى شيطانى كه ابليس در دلهابرمى‏انگيزاند، مقابله كرده است.
بُخل‏ورزان ادّعا مى‏كنند كه انفاق براى فقرا، سودى ندارد زيراخداوند ميخواهد آنان محروم باشند و الّا پروردگار آنان را ثروتمندمى‏كرد و چنين مى‏گويند:
  • سوره يس، آيه 47
    وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ أَنفِقُوا مِمَّا رَزَقَكُمُ اللَّهُ قَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِلَّذِينَ آمَنُوا أَنُطْعِمُ‏مَن لَوْ يَشَاءُ اللَّهُ أَطْعَمَهُ إِنْ أَنتُمْ إِلَّا فِي ضَلالٍ مُبِينٍ
    و چون مؤمنان به آنها گفتند كه از آنچه خدا روزى شما قرار داده به‏فقيران انفاق كنيد، كافران به اهل ايمان جواب دادند آيا به كسى كه اگرخدا ميخواست به او هم مانند ما روزى ميداد، اطعام كنيم؟ شما )كه بمااين اندرز مى‏كنيد( پيداست كه سخت در گمراهى هستيد.

سركشى و غرور بعضى از اين افراد بحدّى رسيده بطوريكه‏ياوه‏گويان ادّعا مى‏كنند كه خدا فقير و آنان ثروتمند هستند، خداوندمى‏فرمايد:
  •  سوره آل عمران، آيه 181
    إِنَّ اللَّهَ فَقِيرٌ وَنَحْنُ أَغْنِيَاءُ
    "آنها "به تمسخر" گفتند، پس خدا فقير است و ما دارا

بدين‏سان ثواب و أجر انفاق كنندگان در راه خدا بسيار زياد است‏زيرا شيطان را از دلهاى خود رانده و با وسوسه‏هاى او در دل،وفرهنگ شيطانى در جامعه و با حرص و آز نفس خود، مبارزه‏كرده‏اند و خداوند پاداش آنان را مضاعف نمود.
پروردگار عالم مى‏فرمايد:
  •  سوره بقره، آيه 261
    كَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنَابِلَ فِي كُلِّ سُنْبُلَةٍ مِاْئَةُ حَبَّةٍ
    "همانند دانه‏اى است كه از يك دانه هفت خوشه برويد و در هرخوشه صد دانه باشد و خدا از اين مقدار نيز بر هر كه خواهد بيفزايد."
"همانند دانه‏اى است كه از يك دانه هفت خوشه برويد و در هرخوشه صد دانه باشد و خدا از اين مقدار نيز بر هر كه خواهد بيفزايد."
باز سؤال مى‏كنيم ضرورت خُمس چيست؟
پاسخ اين پرسش اين است، انفاق در راه خداست، انفاق صدقه،جهاد و پالايش نفس از حرص و آز و تزكيه دل از دنياپرستى،وبالاخره خمس حقيقتى است كه در ايمان انسان به خداى بزرگ‏تجلّى مى‏يابد.

سيد محمد تقى مدرسى،الفقه الاسلامى - احكام خُمس