رهنمودهای انفاق در قرآن

سخن از انفاق و مسایل و شرایط آن است. در این آیات، نخست به این موضوع می پردازد که انسان باید از چیزهای پاک و پاکیزه و پسندیده که آن را دوست دارد، انفاق کند و از آن به «طیبات» تعبیر می کند. این واژه، هم شامل پاکیزگی و شایستگی ظاهری مال است و هم شامل حلال بودن آن است. انفاق باید از بهترین چیزهایی که انسان آن را کسب می کند و به دست می آورد، باشد.

خداوند در اینجا از دو نوع مالی که به دست انسان می آید، یاد می کند که باید از هر دو ، انفاق کرد: نوع اول، اموالی است که با کسب و تجارت به دست می آید و نوع دوم، اموالی است که از زمین به دست می آید مانند معادن و زراعت که خدا آنها را از زمین بیرون می آورد.

در تأکید مطلب قبلی که باید از «طیبات» انفاق کرد، اظهار می دارد که هرگز به این فکر نباشید که از اموال نامرغوب و کم ارزش خود یا از اموالی که از راه نامشروع به دست آورده اید، انفاق کنید و از آن به «خبیث» تعبیر می کند. خباثت مال یا به جهت نامرغوب و ناپسند بودن آن است و یا به جهت کسب آن از راه حرام است و نباید چنین مالی را انفاق نمود. آنگاه تذکر می دهد که اگر چنین مالی را کسی به خود شما بدهد، آن را جز با کراهت نمی گیرید و حاضر نیستید آن را بپذیرید مگر این که از ناپسندی کار دهنده آن چشم پوشی کنید و به هرحال از آن ناخشنود هستید، اکنون که چنین است، پس خود را به جای دیگران بگذارید و آنچه را بر خود نمی پسندید، بر دیگران نیز نپسندید و بدانید که خدا بی نیاز و ستوده است و به انفاقهای شما نیازی ندارد.

اصرار و تأکید قرآن در مورد این که صدقه دادن و انفاق باید از اموال مرغوب و با ارزش صورت گیرد، در واقع ارزش دادن به فقیر است تا شخصیت او پایین نیاید زیرا او هرچند که فقیر و تهیدست است، اما به هر حال یک انسان و یک مسلمان است که باید شخصیت و ارزش او حفظ شود. نظیر این آیه آیه دیگری است که می فرماید:

مطلب دیگر این است که گاهی انسان در حال انفاق و احسان، دچار وسوسه می شود که اگر این چیز باارزش را به دیگران بدهم، ممکن است خودم در آینده به آن محتاج باشم. این یک وسوسه شیطانی است که سراغ اشخاص می آید و آنها را از آینده خود می ترساند و نگران آینده نامعلوم خود می سازد و این فکر را در آنها به وجود می آورد که نکند در آینده دچار فقر و تنگدستی باشم؟ این وسوسه که همواره انسانها را آزار می دهد، نه تنها از انفاق باز می دارد، بلکه انسان را دچار حرص و آز می کند و به افزون طلبی و مالدوستی و بخل وادار می سازد و حتی گاهی انسان را در کسب مال، به راههای نامشروع و حرام و ارتکاب گناه و معصیت می کشاند.

این است که خداوند در ادامه این آیات هشدار می دهد که شیطان شما را با وعده فقر می فریبد و به فحشا و معصیت فرمان می دهد.

• آیه 268 سوره بقره
  
  الشَّيْطَانُ يَعِدُكُمُ الْفَقْرَ وَيَأْمُرُكُمْ بِالْفَحْشَاءِ ۖ وَاللَّهُ يَعِدُكُمْ مَغْفِرَةً مِنْهُ وَفَضْلًا ۗ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ
  

  شیطان شما را وعده فقر و بی‌چیزی دهد و به کارهای زشت و بخل وادار کند، و خدا به شما وعده آمرزش و احسان دهد، و خدا را رحمت بی‌منتهاست و (به همه امور جهان) داناست.
  

گفته شده که منظور از فحشا در این جا بخل است ولی بهتر است که آن را اعم از بخل بگیریم زیرا انسان در اثر این وسوسه شیطانی و برای تأمین آینده خود، ممکن است دست به هر گناه و خلافی بزند و نگرانی از آینده او را به ارتکاب جرائم گوناگون وادار سازد.

در برابر وعده فقر از سوی شیطان، خداوند نیز دو چیز را وعده می دهد: یکی آمرزش گناهان و دیگری فزونی در مال است. کسی که انفاق می کند از سویی بعضی از گناهان او بخشوده می شود و از سوی دیگر خیر و برکت و فزونی به مال او داده می شود و فردی که به خدا ایمان دارد در موقع انفاق و بذل مال نه تنها از فقر نمی ترسد و از آینده خود نگران نیست، بلکه به فضل و مرحمت خداوند امیدوار است و انتظار آن را دارد که علاوه بر آمرزش گناهانش، خدا بر مال و ثروت او نیز بیفزاید و خدا که چنین وعده ای را می دهد، توانایی انجام آن را دارد زیرا که او «واسع و علیم» است. واسع است، گشایش و وسعت می دهد و علیم است از نیتهای قلبی بندگان خود آگاه است.

امام صادق علیه السلام درباره آیه «الشیطان یعدکم الفقر» فرمود: شیطان می گوید: مال خود را انفاق نکن که فقیر می شوی و «والله یعدکم مغفرة منه» یعنی اگر انفاق کردید خدا شما را می آمرزد «وفضلا» یعنی برای شما باقی می گذارد.تفسیر قمی، ج 1، ص 92.

در آیات بعدی پس از بیان مطلبی راجع به حکمت و این که خداوند به هرکس که بخواهد حکمت عطا می کند، مطلب دیگری را در باره انفاق و بخشش عنوان می کند و آن مربوط به پنهان یا آشکار بودن صدقه و انفاق است.

همواره این سؤال مطرح بوده و از پیامبر هم می پرسیدند که آیا صدقه پنهانی نیکوتر است یا صدقه آشکار؟ این آیه پاسخ به این پرسش است و طبق آن، هر دو نوع صدقه پسندیده است. می فرماید: اگر صدقه را آشکارا بدهید، چه خوب است و اگر پنهانی باشد آنهم برای شمابهتر است.

• آیه 271 سوره بقره
  
  إِنْ تُبْدُوا الصَّدَقَاتِ فَنِعِمَّا هِيَ ۖ وَإِنْ تُخْفُوهَا وَتُؤْتُوهَا الْفُقَرَاءَ فَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ ۚ وَيُكَفِّرُ عَنْكُمْ مِنْ سَيِّئَاتِكُمْ ۗ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ
  

  اگر (به مستحقان) آشکارا صدقه دهید کاری نیکوست، لیکن اگر در پنهانی به فقیران (آبرومند) رسانید برای شما نیکوتر است و خدا (به پاداش آن) برخی از گناهان شما را محو و مستور دارد، و خداوند از (آشکارا و نهان) آنچه می‌کنید آگاه است.
  

هر کدام از این دو نوع در جای خود پسندیده است و حسنی دارد؛ صدقه آشکار این خوبی را دارد که دیگران با دیدن آن تشویق می شوند که آنها هم صدقه بدهند و یک اثر تربیتی دارد و صدقه پنهانی این حسن را دارد که دیگر جای ریا و شهرت طلبی نیست و تنها برای خدا انجام می گیرد.

هر چند در آیه شریفه هر دو نوع صدقه مورد پسند واقع شده ولی به نظر می رسد که صدقه پنهانی بر صدقه آشکار ترجیح داده شده چون درباره صدقه پنهانی کلمه «خیر» به کار رفته که به معنای بهتر و برتر است و این کلمه در مقام ترجیح چیزی بر دیگری استعمال می شود.

در ادامه آیه بار دیگر انفاق کنندگان را تشویق می کند و اظهار می دارد که خداوند در برابر این کار نیکوی شما، بعضی از گناهانتان را می بخشد و بر آن پرده پوشی می کند. «وَ یُکَفِّرُ عَنْکُمْ مِنْ سَیِّئاتِکُمْ» این که می فرماید: «من سیئاتکم = برخی از گناهان شما» اشاره به این است که در اثر انفاق، تنها بخشی از گناهان شما آمرزیده می شود نه همه آنها. تا مردم جسارت بر گناه پیدا نکنند و چنین نپندارند که هر گناهی که کردند، با انفاق بخشیده می شود. بلکه گناهان انسان برای خود حساب و کتابی دارد و اگر انفاق باعث آمرزش خداوند می گردد، این آمرزش تنها بخشی از گناهان را در بر می گیرد. در عین حال باید بدانند که خدا به هر چه انجام می دهند، آگاه است.

ماهنامه مكتب اسلام،شماره 10، دى 84،جعفری، یعقوب