بقعه متبرکه امامزاده جعفر پیشوا و موقوفات آن
۱۴ مرداد ۱۳۹۹ 0
شهرستان پیشوا مانند دیگر مناطق استان تهران، دارای چندین مکان مذهبی و زیارتی در خود می‌باشد که مهم‌ترین و ارزشمندترین میراث آن مرقد مطهر امامزاده جعفربن موسی الکاظم (علیهما السلام) است.
حضرت امامزاده جعفر(علیه السلام) که صحن و سرای زیبا و مطهرش هر روزه در شهر پیشوا، منزلگه هزاران عاشق دل‌سوخته به خاندان عصمت و طهارت (علیهم السلام) است، یکی از فرزندان بلافصل حضرت امام موسی کاظم (علیه السلام) می‌باشد. مدفن آن بزرگوار در این ناحیه باعث شکل گیری هسته‌ی اولیه شهر پیشوا بوده و همچنین در بافت معماری و اقتصادی منطقه، تأثیر به‌سزایی داشته است.دراین مقاله سعی گردیده ابتدا مرقد مطهر ایشان، معرفی و سپس موقوفات و به خصوص قدیمی‌ترین وقفنامه این امامزاده، مورد بررسی و مطالعه قرار داده شود.
مقدمه
شهرستان پیشوا از مناطق فرهنگی، تاریخی و مذهبی ایران اسلامی محسوب می‌شود که در 45 کیلومتری جنوب شرقی تهران واقع شده است. این منطقه به لحاظ سابقه‌ی تمدن و تاریخ از اهمیت به‌سزایی برخوردار می‌باشد. چرا که به لحاظ آثار و بقایای تاریخی ایرانی اسلامی و حضور معنوی و پر برکت امامزاده جعفر بن موسی الکاظم (علیهماالسلام) برادر تنی امام رضا(علیه‌السلام) در شهر پیشوا، دوران تاریخی پرفراز و نشیبی را مانند مبدا قیام 15 خرداد سال 1342 از سر گذرانده است.آستانه‌ی متبرکه‌ی امامزاده جعفر(علیه‌السلام) در نزد مردم منطقه از جایگاه و ازش معنوی و مذهبی بسیار بالایی برخوردار می‌باشد و همچون خورشید فروزان همواره می‌درخشد و همه روزه منزلگاه حاجتمندان و عاشقان خاندان پاک پیامبر اعظم(صلّی‌الله علیه وآله) است.
موقیعت جغرافیایی پیشوابقعهی متبرکه‌ی امامزاده جعفر(علیه‌السلام) در 6 کیلومتری جنوب شرقی ورامین و در شهر پیشوا واقع گردیده است. شهرستان پیشوا از شمال به تپه‌های کم ارتفاع دامنه‌های جنوبی رشته کوه البرز، از مشرق به شهرستان گرمسار و بخش ایوانکی در استان سمنان، از جنوب به بخش جوادیه، از مغرب به بخش مرکزیِ شهرستان ورامین و شهرستان پاکدشت محدود می‌شود و مشتمل است بر دو دهستانِ عسکریه و بهنام سوخته جنوبی و شهر پیشواست.در لغت نامه‌ی دهخدا واژه پیشوا چنین آمده است: «پیشوا قصبه‌ای جزو دهستان بهنام سوخته بخش ورامین است، سکنه‌ی آن فارسی زبان هستند و آب آنجا از قنات ورامین و محصولات آن غلات و صیفی، باغات و چغندر قند است». (1)÷
نام سابق شهرستان پیشوا، امامزاده جعفر و نیز نام قدیمی‌تر آن، سناردک (2) است. بعد از شهادت و دفن این امامزاده در آنجا، این آبادی از سناردک به امامزاده جعفر تغییر نام یافت و قرون متمادی با همین نام در منطقه شهرت داشت. در سال 1317ش در جریان احداث راه آهن سراسری تهران ـ شمال ـ مشهد که از مسیر این آبادی می‌گذرد، با احداث ایستگاهی در جوار این آبادی، نام آن از امامزاده جعفر، به «پیشوا» تغییر یافت. پیشوا، بخش کوچکی بود که از لحاظ جغرافیایی از توابع شهرستان ورامین به شمار می‌رفت. افزایش جمعیت در این منطقه باعث شد تا در سال 1366، از بخش به شهرستان ارتقا یابد.آثار تاریخی و باستانی این شهرستان در جای جای این منطقه پراکنده شده است. قدیمی‌ترین شواهد معماری در این منطقه مربوط به هزاره‌ی هفتم قبل از میلاد می‌باشد.
شجره‌ی طیبه‌ی امامزاده جعفرهر چند تعداد واقعی فرزندان امام موسی بن جعفر(علیهماالسلام) و نیز مدفن واقعی آنان در کتب تاریخ و سیره در هاله‌ای از ابهام قرار داد و عالمان نسب شناس نتوانسته‌اند تعداد واقعی فرزندان آن امام همام را مشخص کنند؛ ولی می‌توان دریافت که حضرت امام کاظم(علیه‌السلام) نسبت به سایر ائمه‌ی اطهار(علیهم‌السلام) فرزندان زیادتری داشت و بدیهی است که اغلب آن بزرگواران، برادران ناتنی امام رضا(علیه‌السلام) به شمار می‌روند. بنا بر نوشته کتب انساب، امامزاده جعفر(علیه‌السلام) یکی از فرزندان بلافصل حضرت امام موسی کاظم(علیه‌السلام) است.
از کسانی که این امامزاده را از فرزندان بلافصل امام کاظم(علیه‌السلام) ذکر کرده‌اند، شیخ عباس قمی است. (3)مؤلف کنز الانساب، تعداد فرزندان امام هفتم را 42 تن ذکر کرده و در ادامه نوشته است:«چون مأمون، حضرت علی بن موسی الرضا(علیهماالسلام) را از مدینه به شهر طوس دعوت نمود، جمله‌ی فرزندان و فرزندزادگان حضرت امام کاظم(علیه‌السلام) به تدریج از بغداد رو به ولایت خراسان نهادند، مِن‌جمله تعدادی از این بزرگواران همچون جعفر و ابراهیم و... چون به ناحیه ی ساوجبلاغ رسیدند، دشمنان از عقب آمدند و مجادله‌ی بسیار کردند و آخر الامر حسن بن موسی الکاظم(علیهماالسلام) را شهید کردند و به بعضی هم جراحت رسیده بود و چون شب درآمد، لاعلاج روی به اطراف نهادند. اما جعفر بن موسی الکاظم(علیهماالسلام) که در حین دفاع مجروح گردیده بود، در توابع ورامین به موضع سناردک (مکان فعلی) در اثر شدت جراحات وارده به شهادت رسید.» (4)آیت الله سید شهاب الدین مرعشی نجفی(رحمت‌الله‌علیه) درباره‌ی هویت امامزاده جعفر(علیه‌السلام)، این گونه اظهار نظر فرموده است:«امامزاده جعفر از فرزندان بلا فصل حضرت موسی بن جعفر(علیهماالسلام) می‌باشند که در قریه ی خُوار در اطراف مدینه منوّره زندگی می‌کردند. جمعی از آن قریه تصمیم گرفتند به خدمت حضرت علی بن موسی الرضا(علیهماالسلام) در مرو مشرف شوند و امامزاده جعفر(علیه‌السلام) را به سرپرستی خودشان انتخاب نمودند. چون ایشان عالم و دانشمند و زاهد بودند و به این قصد حرکت کردند، وقتی به ایران آمدند، مأمون حضرت رضا(علیه‌السلام) را شهید کرده بود. مأمورین مأمون، با این گروه در اطراف ساوه جنگیدند. عده‌ای از این جمع در آن درگیری شهید شدند. امامزاده جعفر(علیه‌السلام) در حین مبارزه با مأمورین مأمون، در این جنگ مجروح شدند و با همان حالت بدان نواحی تشریف برده و در محل سناردک در اثر همان مجروح بودن شربت شهادت نوشیدند.» (5)درباره‌ی محل جراحت آن بزرگوار ـ ساوجبلاغ یا ساوه ـ اختلاف است. آنچه مسلم است این که وی در اثر شدت جراحت، در این مکان فعلی شربت شهادت نوشیده است.از تاریخ دقیق شهادت وی، اطلاعی در دست نیست؛ ولی بی‌گمان شهادت آن بزرگوار در بین سال‌های 203 و 204 ق بوده است.
توصیف معماری امامزادهاز تاریخ اولیه‌ی بنای بقعه نیز اطلاعی نداریم. ساخت اولین بنای باشکوه بر روی مرقد پاک آن حضرت، در دوران صفوی صورت پذیرفته است.سیر تحول شکل گیری و ساخت مجموعه‌ی مذهبی آستان امامزاده جعفر(علیه‌السلام) به طور کلی در سه مرحله انجام گرفته است:مرحله‌ی اول: شامل پلانی مربع شکل و مسقف با گنبد که در زمان شاه طهماسب صفوی ساخته شده و نیز محوطه‌ی باز مقابل آن که به عنوان محل تدفین اهالی شهر مورد استفاده قرار می‌گرفته است.مرحله‌ی دوم: ایوانی است که در زمان فتحعلی شاه قاجار در ضلع شرقی بقعه به بنا ملحق گردیده است که کتیبه‌ی ایوان حکایت از آن می‌نماید.مرحله‌ی سوم: مربوط به فعالیت‌های عمرانی پس از پیروزی انقلاب اسلامی است که در راستای طرح‌های توسعه‌ای و جامع، تعدادی از اماکن و بناهای پیرامون آستان مقدس خریداری و به مجموعه اضافه گردیده است. (6)
سردر ورودی امامزادهورودی اصلی در ضلع شرقی قرار دارد که همزمان با شکوفایی انقلاب اسلامی و طرح توسعه و بازسازی صحن مطهر بنا گردیده است. نمای خارجی سر در ورودی از یک ایوان به ارتفاع تقریبا 15 متر تشکیل شده و دارای دو طبقه است. در طرفین ایوان دو مناره رفیع به ارتفاع 25متر قرار دارد. مناره‌ها از زمین تا لبه‌ی بام با آجرکاری و بالاتر از آن با کاشی‌کاری مزین شده است. بر روی دو مناره کتیبه‌هایی به خط ثلث طلایی بر زمینه‌ی لاجوردی با مضمون اسامی الله جل‌جلاله، محمد رسول الله(صلّی‌الله علیه وآله)، علی بن ابی طالب(علیهماالسلام) و فاطمه الزهرا(علیها‌السلام) نوشته شده است.میانسرا(صحن)با اجرای طرح توسعه‌ی حرم امامزاده جعفر(علیه‌السلام)، ضلع جنوبی صحن، با تخریب خانه‌های خریداری شده و یک آب انبار که به آب انبار آقا علاءالدین معروف بوده و مربوط به دوره‌ی قاجاریه بوده، توسعه یافته است.در ضلع شمالی صحن، بخشی از منازل خریداری و تخریب گردیده و دیوار کشی شده است. یک ورودی با شش پله از این قسمت به صحن ارتباط پیدا می‌کند. دیوار مزبور تا ارتفاع 140سانتی‌متر با سنگ مزین شده و در بالای ازاره در طول ضلع شمالی صحن، 29 طاق نمای آجری ساخته شده است. این طاق نماها دارای طرح‌های آجرکاری متفاوت با یکدیگر می‌باشند.در ضلع شرقی صحن یک سری بناهای تدارکاتی، بهداشتی و فرهنگی بنا شده است. در ضلع غربی صحن، ایوان ورودی بقعه‌ی امامزاده و مسجد قرار دارد.
ایوان غربیایوان مزبور در زمان فتحعلی شاه قاجار در سال 1227ه. ق، هنگام تعمیرات بنا به آن الحاق گردیده است.ابعاد این ایوان 7 × 20 / 8 متر می‌باشد. پوشش سطح ایوان با استفاده از گچ سفید کاری شده و در قسمت طاق به صورت رسمی بندی تزیین گردیده است.از پاکار قوس طاق، کتیبه‌ای به خط نستعلیق سفید بر روی کاشی‌های لاجوردی وجود دارد که مشتمل بر 25 بیت شعر از فتحعلی خان صبا، که هر مصرع آن، درون کادری مشخص نوشته شده است. فواصل بین کادرها را با کاشی‌های زرد و سبز و طرح‌های گل و برگ پر کرده‌اند. آخرین بیت اشعار ماده تاریخ تعمیر بنا در سال 1227 می‌باشد.
گنبد خانهپلان این فضا به شکل مربع ساخته شده است و این فضا با استفاده از گوشواره ابتدا به 8 ضلعی و سپس به 16 ضلعی تبدیل شده و در مرحله‌ی آخر بر روی آن گنبد دو پوششی قرار گرفته است.گنبد بقعه با توجه به سبک معماری و آثار تزیینی روی آن از آثار ارزشمند معماری مذهبی ایران به شمار می‌آید.گنبد مزبور دارای 21 متر ارتفاع از سطح زمین و 5 / 9 متر قطر می‌باشد. گنبد در قسمت خارجی دارای تزیینات کاشی کاری فیروزه‌ای با نقوش هندسی و کتیبه‌هایی به خط ثلث، نستعلیق و کوفی بنایی می‌باشد.کتیبه‌ی ساقه‌ی گنبد، کتیبه‌ای عریض و به ارتفاع 20 / 2 متر است و درون دو حاشیه کوچکتر به عرض 38 سانتی‌متر قرار دارد که با کاشی سیاه بر زمینه‌ی سفید کلمات الله، محمد و علی به صورت پی در پی بالا و پایین کتیبه‌ی بزرگ‌تر نوشته شده و کتیبه را در میان گرفته‌اند. کتیبه‌ی بزرگ‌تر با خط کوفی بنایی شامل آیات 1 تا 4 سوره‌ی فتح و یک کلمه از آیه پنجم می‌باشد.کتیبه‌ی دوم که در بالای کتیبه‌ی فوق الذکر در ساقه‌ی گنبد قرار گرفته، با خط ثلث درون حاشیه‌ای با کاشی‌های زرد و لاجوردی و سفید نوشته شده است و در حدود نیم متر ارتفاع دارد که دور تا دور ساقه‌ی گنبد را فرا گرفته و شامل آیات 1 تا 8 سوره‌ی ملک می‌باشد.گنبد مزبور از نظر فرم و شکل کتیبه‌های کوفی بنایی و ساقه‌ی گنبد با گنبد شاه زند سمرقند و گنبد بقعه‌ی امامزاده طاهر(علیه‌السلام) در مجاورت آستان حضرت عبدالعظیم(علیه‌السلام) قابل مقایسه می‌باشد.گنبد فوق در سال 1354 توسط سازمان حفاظت آثار باستانی از محل سازمان اوقاف و امور خیریه، مورد مرمت قرار گرفته است.فضای داخل مقبره تا ارتفاع 5 / 1 متری با کاشی‌های معرق به رنگ فیروزه‌ای، مشکی، زرد و سفید بر زمینه‌ی لاجوردی با نقوش تزیینی اسلامی، مزین شده است. به احتمال زیاد این کاشی‌ها جزء تزیینات اولیه‌ی بنا می‌باشند. قسمت‌های بالای تزیینات فوق و قسمت داخلی گنبد با تزیینات آینه کاری مزین شده است که به احتمال زیاد این نوع تزیینات مربوط به پنجاه سال اخیر است.
ضریح مقبرهاین بقعه دارای یک ضریح چوبی قدیمی بوده است که ضریح فوق دارای یک درب بسیار زیبا با کتیبه‌ای بر روی آن بوده است. درب مذکور امروزه بر روی ضریح جدید نصب گردیده است. کتیبه‌های آن به خط نستعلیق درون چهار قاب با حواشی گل و گیاه است و به خط استاد محمد بن علاء الدین رازی نوشته شده و فاصله‌ی بین قاب‌ها نیز در دو کادر مستطیل شکل طرح‌های گره چینی به صورت کاملا استادانه حکاکی شده است. متن کتیبه‌ها چنین است:
1- «وقف کرد به آستانه متبرکه واجب التعظیم امامزاده جعفر جوازی».2- «ابن الامام الهمام امام موسی الکاظم علیه تحیه و السلام سنه 994».3- «نواب نامدار معدلت شعار گردون وقار مختار شرف الدین اوغلی».4- «عمل استاد بن استاد محمد علاء الدین رازی تمه فی غره جمادی الاخر سنه اربع و تسعین و تسع مائه».در سال‌های اخیر ضریح جدیدی از جنس طلا و نقره بر روی مقبره بر روی پایه‌های 30 سانتی‌متری از سنگ مرمر سبز رنگ، نصب می‌گردد. این ضریح به استناد کتیبه‌های روی آن در سال 1370 و 1371 شمسی ساخته شده است.در بخش بالای ضریح فوق40 برگ تزیینی و در چهار گوشه‌ی ضریح 4 گلدان طلایی تعبیه شده است. سطح هر یک از برگ‌ها مینا کاری شده و اسماء جلاله با خط نستعلیق نیز بر روی آن نقش بسته است.
درب نفیس حرمبنای مقبره دارای یک درب چوبی نفیس به صورت دو لنگه‌ای می‌باشد. بر روی آن تزیینات از جنس خود به صورت گره چینی انجام گرفته است و در حاشیه‌ی درب‌ها کتیبه‌ای به خط ثلث حکاکی شده است. متن کتیبه صلوات بر حضرت رسول اکرم(صلّی‌الله علیه وآله) و دوازده امام(علیهم‌السلام) می‌باشد و در قسمت پایین به این صورت آمده است:«السلطان بن السلطان و الخاقان بن الخاقان شاه ابو المظفر طهماسب سنه...» تاریخ مزبور از بین رفته است و لیکن برخی آن را 955 و برخی نیز 956 ذکر کرده‌اند. (7)هر چند که بنای بقعه امامزاده جعفر(علیه‌السلام) در زمان شاه طهماسب صفوی ساخته شده و بعدها در زمان قاجاریه به دستور فتحعلی شاه قاجار تعمیر و ایوان اصلی آن در ضلع شرقی بقعه احداث شد و در دوران پهلوی تعمیر گنبد، آینه‌کاری داخل حرم و دیگر تزیینات داخلی و خارجی این آستان مقدس انجام شد، تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی مساحت کل باقیمانده در زمان گذشته 300 متر مربع است و مساحت کل صحن و سرا به مساحت 7000 متر مربع بوده ولی پس از پیروزی انقلاب طرح توسعه‌ی آستان مقدس در غالب تهیه‌ی طرح جامع پیش‌بینی 60 هزار متر مربع طراحی شده که در اطراف حرم مطهر احداث 11 رواق و یک ایوان قرینه و سه شبستان به نام‌های حسینیه‌ی شهدا، مصلی و تالار قرآن به مساحت 11 هزار متر مربع در فاز یک طرح جامع به تأیید دفتر فنی سازمان اوقاف و امور خیریه رسیده است.همچنین، در شرق صحن درب ورودی با دو گلدسته به ارتفاع 22 متر با سر در کاشی‌کاری و در دو طرف درب شمالی ساختمان اداری به مساحت 300 متر مربع و طبقه‌ی دوم به مساحت 380 متر مربع سالن و مخزن کتابخانه‌ی آستان مبارک قرار گرفته و در قسمت جنوبی درب ورودی خدمات به زایران و طبقه دوم، زایر‌سرا احداث شده است.
قدیمی‌ترین وقفنامه و موقوفات امامزادهآستان مقدس امامزاده جعفر(علیه‌السلام) دارای رقبات موقوفه‌ی بسیار است که توسط شیخ خضر جنید رازی در سال 873 هجری قمری بر آستان مزبور وقف گردیده و مساحت آن بالغ بر یک میلیون و ششصد و پانزده هزار متر مربع است.در وقفنامه‌ی مرحوم شیخ خضر جنید رازی که پایین پای امامزاده جعفربن موسی الکاظم(علیهماالسلام) مدفون است، ذکر شده: تا زمانی که خودم هستم، متولّی این موقوفات هستم، بعد از خودم دو پسرم شیخ حسین و شیخ جنید و بعد از این دو پسر، نسل در نسل از اَسَنّ اولاد ذکور(مسن‌ترین پسران) متولی و خادمان موقوفات امامزاده جعفر(علیه‌السلام) هستند و حتی اگر نسل پسران منقرض شد، اَسَنّ اولاد اُناث (مسن‌ترین دختران) می‌توانند متولّی باشند؛ بنابراین 12 تن از فرزندانم باید خادم امامزاده جعفر(علیه‌السلام) باشند. در ادامه‌ی این وقفنامه آمده است که درآمد این موقوفات به سه دسته تقسیم شود: یک دسته برای فرش انداز و میان بُقعه که آن زمان همان بقعه‌ی گِلی بوده که از ابتدا ساخته شده است و همچنین شمع و چراغ حرم؛ یک دسته برای متولیان و یک دسته حقوق 12 نفر که در این مکان مقدس خادم بوده و این خادمان شامل مؤذّن، قاری، جاروکش و کفشدار هستند.
شرح موقوفاتبخشی از موقوفات مزبور دارای کاربری تجاری شامل دکاکین واقع در بازار می‌باشد و برخی دیگر دارای کاربری آموزشی، اداری، خدماتی و سالن ورزش است. علاوه بر رقبات ذکر شده اراضی روستاهای کمال آباد، جمال آباد، مزرعه سه درخت و سربالا و سه قطعه باغ متصل به یکدیگر به انضمام شش دانگ سه رشته قنات معروف به پاچنار محمودآباد و قنات بزرگ حضرتی و سه رشته قنات معروف به نام‌های ذوالقرنین، حسینا و سه درخت و نیز یک گنگ حقابه دایم از سیاه آب خاوه به انضمام حقابه مطابق معمول از رودخانه جاجرود که تماما تحت شماره 113 اصلی و شماره 17725 اداره‌ی ثبت اسناد و املاک به ثبت رسیده متعلق به آستان امامزاده جعفر(علیه‌السلام) می‌باشد. به علاوه قطعه زمینی به مساحت یک هکتار در اجاره‌ی آموزش و پرورش قرار دارد. برابر وقفنامه‌ی موجود و طبق نظر واقف، درآمد موقوفات فوق الذکر پس از کسر هزینه‌ها به مصارف بقعه می‌رسد.به غیر از موقوفات بر شمرده، آستان مقدس دارای یک معدن شن و ماسه به وسعت حدود 6 هکتار در محدوده‌ی پلاک 41 خسرو شهرستان ورامین می‌باشد. (8)
پی نوشت ها:
(1) لغت نامه‌ی دهخدا، ص 735.(2) واژه‌ی پهلوی ساسانی به معنی بندر خشک.(3) منتهی الامال، ج 2، ص 223.(4) آشنایی با سلاله‌ی پاکان، امامزاده جعفر(علیه‌السلام) پیشوا، ص 47- 43.(5) همان، ص86.(6) بقاع متبرکه‌ی استان تهران، ص176.(7) آشنایی با سلاله‌ی پاکان، امامزاده جعفر(علیه‌السلام) پیشوا، صص82- 62.(8) همان، ص83.
مؤلف: مهدی بختیاری(کارشناس ارشد و مدرس دانشگاه آزاد اسلامی)
شهرستان پیشوا مانند دیگر مناطق استان تهران، دارای چندین مکان مذهبی و زیارتی در خود می‌باشد که مهم‌ترین و ارزشمندترین میراث آن مرقد مطهر امامزاده جعفربن موسی الکاظم (علیهما السلام) است.
حضرت امامزاده جعفر(علیه السلام) که صحن و سرای زیبا و مطهرش هر روزه در شهر پیشوا، منزلگه هزاران عاشق دل‌سوخته به خاندان عصمت و طهارت (علیهم السلام) است، یکی از فرزندان بلافصل حضرت امام موسی کاظم (علیه السلام) می‌باشد. مدفن آن بزرگوار در این ناحیه باعث شکل گیری هسته‌ی اولیه شهر پیشوا بوده و همچنین در بافت معماری و اقتصادی منطقه، تأثیر به‌سزایی داشته است.
دراین مقاله سعی گردیده ابتدا مرقد مطهر ایشان، معرفی و سپس موقوفات و به خصوص قدیمی‌ترین وقفنامه این امامزاده، مورد بررسی و مطالعه قرار داده شود.
مقدمه
شهرستان پیشوا از مناطق فرهنگی، تاریخی و مذهبی ایران اسلامی محسوب می‌شود که در 45 کیلومتری جنوب شرقی تهران واقع شده است. این منطقه به لحاظ سابقه‌ی تمدن و تاریخ از اهمیت به‌سزایی برخوردار می‌باشد. چرا که به لحاظ آثار و بقایای تاریخی ایرانی اسلامی و حضور معنوی و پر برکت امامزاده جعفر بن موسی الکاظم (علیهماالسلام) برادر تنی امام رضا(علیه‌السلام) در شهر پیشوا، دوران تاریخی پرفراز و نشیبی را مانند مبدا قیام 15 خرداد سال 1342 از سر گذرانده است.
آستانه‌ی متبرکه‌ی امامزاده جعفر(علیه‌السلام) در نزد مردم منطقه از جایگاه و ازش معنوی و مذهبی بسیار بالایی برخوردار می‌باشد و همچون خورشید فروزان همواره می‌درخشد و همه روزه منزلگاه حاجتمندان و عاشقان خاندان پاک پیامبر اعظم(صلّی‌الله علیه وآله) است.
موقیعت جغرافیایی پیشوا
بقعه‌ی متبرکه‌ی امامزاده جعفر(علیه‌السلام) در 6 کیلومتری جنوب شرقی ورامین و در شهر پیشوا واقع گردیده است. شهرستان پیشوا از شمال به تپه‌های کم ارتفاع دامنه‌های جنوبی رشته کوه البرز، از مشرق به شهرستان گرمسار و بخش ایوانکی در استان سمنان، از جنوب به بخش جوادیه، از مغرب به بخش مرکزیِ شهرستان ورامین و شهرستان پاکدشت محدود می‌شود و مشتمل است بر دو دهستانِ عسکریه و بهنام سوخته جنوبی و شهر پیشواست.
در لغت نامه‌ی دهخدا واژه پیشوا چنین آمده است: «پیشوا قصبه‌ای جزو دهستان بهنام سوخته بخش ورامین است، سکنه‌ی آن فارسی زبان هستند و آب آنجا از قنات ورامین و محصولات آن غلات و صیفی، باغات و چغندر قند است». (1)
÷
نام سابق شهرستان پیشوا، امامزاده جعفر و نیز نام قدیمی‌تر آن، سناردک (2) است. بعد از شهادت و دفن این امامزاده در آنجا، این آبادی از سناردک به امامزاده جعفر تغییر نام یافت و قرون متمادی با همین نام در منطقه شهرت داشت. در سال 1317ش در جریان احداث راه آهن سراسری تهران ـ شمال ـ مشهد که از مسیر این آبادی می‌گذرد، با احداث ایستگاهی در جوار این آبادی، نام آن از امامزاده جعفر، به «پیشوا» تغییر یافت. پیشوا، بخش کوچکی بود که از لحاظ جغرافیایی از توابع شهرستان ورامین به شمار می‌رفت. افزایش جمعیت در این منطقه باعث شد تا در سال 1366، از بخش به شهرستان ارتقا یابد.
آثار تاریخی و باستانی این شهرستان در جای جای این منطقه پراکنده شده است. قدیمی‌ترین شواهد معماری در این منطقه مربوط به هزاره‌ی هفتم قبل از میلاد می‌باشد.
شجره‌ی طیبه‌ی امامزاده جعفر
هر چند تعداد واقعی فرزندان امام موسی بن جعفر(علیهماالسلام) و نیز مدفن واقعی آنان در کتب تاریخ و سیره در هاله‌ای از ابهام قرار داد و عالمان نسب شناس نتوانسته‌اند تعداد واقعی فرزندان آن امام همام را مشخص کنند؛ ولی می‌توان دریافت که حضرت امام کاظم(علیه‌السلام) نسبت به سایر ائمه‌ی اطهار(علیهم‌السلام) فرزندان زیادتری داشت و بدیهی است که اغلب آن بزرگواران، برادران ناتنی امام رضا(علیه‌السلام) به شمار می‌روند. بنا بر نوشته کتب انساب، امامزاده جعفر(علیه‌السلام) یکی از فرزندان بلافصل حضرت امام موسی کاظم(علیه‌السلام) است.
از کسانی که این امامزاده را از فرزندان بلافصل امام کاظم(علیه‌السلام) ذکر کرده‌اند، شیخ عباس قمی است. (3)
مؤلف کنز الانساب، تعداد فرزندان امام هفتم را 42 تن ذکر کرده و در ادامه نوشته است:
«چون مأمون، حضرت علی بن موسی الرضا(علیهماالسلام) را از مدینه به شهر طوس دعوت نمود، جمله‌ی فرزندان و فرزندزادگان حضرت امام کاظم(علیه‌السلام) به تدریج از بغداد رو به ولایت خراسان نهادند، مِن‌جمله تعدادی از این بزرگواران همچون جعفر و ابراهیم و... چون به ناحیه ی ساوجبلاغ رسیدند، دشمنان از عقب آمدند و مجادله‌ی بسیار کردند و آخر الامر حسن بن موسی الکاظم(علیهماالسلام) را شهید کردند و به بعضی هم جراحت رسیده بود و چون شب درآمد، لاعلاج روی به اطراف نهادند. اما جعفر بن موسی الکاظم(علیهماالسلام) که در حین دفاع مجروح گردیده بود، در توابع ورامین به موضع سناردک (مکان فعلی) در اثر شدت جراحات وارده به شهادت رسید.» (4)
آیت الله سید شهاب الدین مرعشی نجفی(رحمت‌الله‌علیه) درباره‌ی هویت امامزاده جعفر(علیه‌السلام)، این گونه اظهار نظر فرموده است:
«امامزاده جعفر از فرزندان بلا فصل حضرت موسی بن جعفر(علیهماالسلام) می‌باشند که در قریه ی خُوار در اطراف مدینه منوّره زندگی می‌کردند. جمعی از آن قریه تصمیم گرفتند به خدمت حضرت علی بن موسی الرضا(علیهماالسلام) در مرو مشرف شوند و امامزاده جعفر(علیه‌السلام) را به سرپرستی خودشان انتخاب نمودند. چون ایشان عالم و دانشمند و زاهد بودند و به این قصد حرکت کردند، وقتی به ایران آمدند، مأمون حضرت رضا(علیه‌السلام) را شهید کرده بود. مأمورین مأمون، با این گروه در اطراف ساوه جنگیدند. عده‌ای از این جمع در آن درگیری شهید شدند. امامزاده جعفر(علیه‌السلام) در حین مبارزه با مأمورین مأمون، در این جنگ مجروح شدند و با همان حالت بدان نواحی تشریف برده و در محل سناردک در اثر همان مجروح بودن شربت شهادت نوشیدند.» (5)
درباره‌ی محل جراحت آن بزرگوار ـ ساوجبلاغ یا ساوه ـ اختلاف است. آنچه مسلم است این که وی در اثر شدت جراحت، در این مکان فعلی شربت شهادت نوشیده است.
از تاریخ دقیق شهادت وی، اطلاعی در دست نیست؛ ولی بی‌گمان شهادت آن بزرگوار در بین سال‌های 203 و 204 ق بوده است.
توصیف معماری امامزاده
از تاریخ اولیه‌ی بنای بقعه نیز اطلاعی نداریم. ساخت اولین بنای باشکوه بر روی مرقد پاک آن حضرت، در دوران صفوی صورت پذیرفته است.
سیر تحول شکل گیری و ساخت مجموعه‌ی مذهبی آستان امامزاده جعفر(علیه‌السلام) به طور کلی در سه مرحله انجام گرفته است:
مرحله‌ی اول: شامل پلانی مربع شکل و مسقف با گنبد که در زمان شاه طهماسب صفوی ساخته شده و نیز محوطه‌ی باز مقابل آن که به عنوان محل تدفین اهالی شهر مورد استفاده قرار می‌گرفته است.
مرحله‌ی دوم: ایوانی است که در زمان فتحعلی شاه قاجار در ضلع شرقی بقعه به بنا ملحق گردیده است که کتیبه‌ی ایوان حکایت از آن می‌نماید.
مرحله‌ی سوم: مربوط به فعالیت‌های عمرانی پس از پیروزی انقلاب اسلامی است که در راستای طرح‌های توسعه‌ای و جامع، تعدادی از اماکن و بناهای پیرامون آستان مقدس خریداری و به مجموعه اضافه گردیده است. (6)
سردر ورودی امامزاده
ورودی اصلی در ضلع شرقی قرار دارد که همزمان با شکوفایی انقلاب اسلامی و طرح توسعه و بازسازی صحن مطهر بنا گردیده است. نمای خارجی سر در ورودی از یک ایوان به ارتفاع تقریبا 15 متر تشکیل شده و دارای دو طبقه است. در طرفین ایوان دو مناره رفیع به ارتفاع 25متر قرار دارد. مناره‌ها از زمین تا لبه‌ی بام با آجرکاری و بالاتر از آن با کاشی‌کاری مزین شده است. بر روی دو مناره کتیبه‌هایی به خط ثلث طلایی بر زمینه‌ی لاجوردی با مضمون اسامی الله جل‌جلاله، محمد رسول الله(صلّی‌الله علیه وآله)، علی بن ابی طالب(علیهماالسلام) و فاطمه الزهرا(علیها‌السلام) نوشته شده است.
میانسرا(صحن)
با اجرای طرح توسعه‌ی حرم امامزاده جعفر(علیه‌السلام)، ضلع جنوبی صحن، با تخریب خانه‌های خریداری شده و یک آب انبار که به آب انبار آقا علاءالدین معروف بوده و مربوط به دوره‌ی قاجاریه بوده، توسعه یافته است.
در ضلع شمالی صحن، بخشی از منازل خریداری و تخریب گردیده و دیوار کشی شده است. یک ورودی با شش پله از این قسمت به صحن ارتباط پیدا می‌کند. دیوار مزبور تا ارتفاع 140سانتی‌متر با سنگ مزین شده و در بالای ازاره در طول ضلع شمالی صحن، 29 طاق نمای آجری ساخته شده است. این طاق نماها دارای طرح‌های آجرکاری متفاوت با یکدیگر می‌باشند.
در ضلع شرقی صحن یک سری بناهای تدارکاتی، بهداشتی و فرهنگی بنا شده است. در ضلع غربی صحن، ایوان ورودی بقعه‌ی امامزاده و مسجد قرار دارد.
ایوان غربی
ایوان مزبور در زمان فتحعلی شاه قاجار در سال 1227ه. ق، هنگام تعمیرات بنا به آن الحاق گردیده است.
ابعاد این ایوان 7 × 20 / 8 متر می‌باشد. پوشش سطح ایوان با استفاده از گچ سفید کاری شده و در قسمت طاق به صورت رسمی بندی تزیین گردیده است.
از پاکار قوس طاق، کتیبه‌ای به خط نستعلیق سفید بر روی کاشی‌های لاجوردی وجود دارد که مشتمل بر 25 بیت شعر از فتحعلی خان صبا، که هر مصرع آن، درون کادری مشخص نوشته شده است. فواصل بین کادرها را با کاشی‌های زرد و سبز و طرح‌های گل و برگ پر کرده‌اند. آخرین بیت اشعار ماده تاریخ تعمیر بنا در سال 1227 می‌باشد.
گنبد خانه
پلان این فضا به شکل مربع ساخته شده است و این فضا با استفاده از گوشواره ابتدا به 8 ضلعی و سپس به 16 ضلعی تبدیل شده و در مرحله‌ی آخر بر روی آن گنبد دو پوششی قرار گرفته است.
گنبد بقعه با توجه به سبک معماری و آثار تزیینی روی آن از آثار ارزشمند معماری مذهبی ایران به شمار می‌آید.
گنبد مزبور دارای 21 متر ارتفاع از سطح زمین و 5 / 9 متر قطر می‌باشد. گنبد در قسمت خارجی دارای تزیینات کاشی کاری فیروزه‌ای با نقوش هندسی و کتیبه‌هایی به خط ثلث، نستعلیق و کوفی بنایی می‌باشد.
کتیبه‌ی ساقه‌ی گنبد، کتیبه‌ای عریض و به ارتفاع 20 / 2 متر است و درون دو حاشیه کوچکتر به عرض 38 سانتی‌متر قرار دارد که با کاشی سیاه بر زمینه‌ی سفید کلمات الله، محمد و علی به صورت پی در پی بالا و پایین کتیبه‌ی بزرگ‌تر نوشته شده و کتیبه را در میان گرفته‌اند. کتیبه‌ی بزرگ‌تر با خط کوفی بنایی شامل آیات 1 تا 4 سوره‌ی فتح و یک کلمه از آیه پنجم می‌باشد.
کتیبه‌ی دوم که در بالای کتیبه‌ی فوق الذکر در ساقه‌ی گنبد قرار گرفته، با خط ثلث درون حاشیه‌ای با کاشی‌های زرد و لاجوردی و سفید نوشته شده است و در حدود نیم متر ارتفاع دارد که دور تا دور ساقه‌ی گنبد را فرا گرفته و شامل آیات 1 تا 8 سوره‌ی ملک می‌باشد.
گنبد مزبور از نظر فرم و شکل کتیبه‌های کوفی بنایی و ساقه‌ی گنبد با گنبد شاه زند سمرقند و گنبد بقعه‌ی امامزاده طاهر(علیه‌السلام) در مجاورت آستان حضرت عبدالعظیم(علیه‌السلام) قابل مقایسه می‌باشد.
گنبد فوق در سال 1354 توسط سازمان حفاظت آثار باستانی از محل سازمان اوقاف و امور خیریه، مورد مرمت قرار گرفته است.
فضای داخل مقبره تا ارتفاع 5 / 1 متری با کاشی‌های معرق به رنگ فیروزه‌ای، مشکی، زرد و سفید بر زمینه‌ی لاجوردی با نقوش تزیینی اسلامی، مزین شده است. به احتمال زیاد این کاشی‌ها جزء تزیینات اولیه‌ی بنا می‌باشند. قسمت‌های بالای تزیینات فوق و قسمت داخلی گنبد با تزیینات آینه کاری مزین شده است که به احتمال زیاد این نوع تزیینات مربوط به پنجاه سال اخیر است.
ضریح مقبره
این بقعه دارای یک ضریح چوبی قدیمی بوده است که ضریح فوق دارای یک درب بسیار زیبا با کتیبه‌ای بر روی آن بوده است. درب مذکور امروزه بر روی ضریح جدید نصب گردیده است. کتیبه‌های آن به خط نستعلیق درون چهار قاب با حواشی گل و گیاه است و به خط استاد محمد بن علاء الدین رازی نوشته شده و فاصله‌ی بین قاب‌ها نیز در دو کادر مستطیل شکل طرح‌های گره چینی به صورت کاملا استادانه حکاکی شده است. متن کتیبه‌ها چنین است:
1- «وقف کرد به آستانه متبرکه واجب التعظیم امامزاده جعفر جوازی».
2- «ابن الامام الهمام امام موسی الکاظم علیه تحیه و السلام سنه 994».
3- «نواب نامدار معدلت شعار گردون وقار مختار شرف الدین اوغلی».
4- «عمل استاد بن استاد محمد علاء الدین رازی تمه فی غره جمادی الاخر سنه اربع و تسعین و تسع مائه».
در سال‌های اخیر ضریح جدیدی از جنس طلا و نقره بر روی مقبره بر روی پایه‌های 30 سانتی‌متری از سنگ مرمر سبز رنگ، نصب می‌گردد. این ضریح به استناد کتیبه‌های روی آن در سال 1370 و 1371 شمسی ساخته شده است.
در بخش بالای ضریح فوق40 برگ تزیینی و در چهار گوشه‌ی ضریح 4 گلدان طلایی تعبیه شده است. سطح هر یک از برگ‌ها مینا کاری شده و اسماء جلاله با خط نستعلیق نیز بر روی آن نقش بسته است.
درب نفیس حرم
بنای مقبره دارای یک درب چوبی نفیس به صورت دو لنگه‌ای می‌باشد. بر روی آن تزیینات از جنس خود به صورت گره چینی انجام گرفته است و در حاشیه‌ی درب‌ها کتیبه‌ای به خط ثلث حکاکی شده است. متن کتیبه صلوات بر حضرت رسول اکرم(صلّی‌الله علیه وآله) و دوازده امام(علیهم‌السلام) می‌باشد و در قسمت پایین به این صورت آمده است:
«السلطان بن السلطان و الخاقان بن الخاقان شاه ابو المظفر طهماسب سنه...» تاریخ مزبور از بین رفته است و لیکن برخی آن را 955 و برخی نیز 956 ذکر کرده‌اند. (7)
هر چند که بنای بقعه امامزاده جعفر(علیه‌السلام) در زمان شاه طهماسب صفوی ساخته شده و بعدها در زمان قاجاریه به دستور فتحعلی شاه قاجار تعمیر و ایوان اصلی آن در ضلع شرقی بقعه احداث شد و در دوران پهلوی تعمیر گنبد، آینه‌کاری داخل حرم و دیگر تزیینات داخلی و خارجی این آستان مقدس انجام شد، تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی مساحت کل باقیمانده در زمان گذشته 300 متر مربع است و مساحت کل صحن و سرا به مساحت 7000 متر مربع بوده ولی پس از پیروزی انقلاب طرح توسعه‌ی آستان مقدس در غالب تهیه‌ی طرح جامع پیش‌بینی 60 هزار متر مربع طراحی شده که در اطراف حرم مطهر احداث 11 رواق و یک ایوان قرینه و سه شبستان به نام‌های حسینیه‌ی شهدا، مصلی و تالار قرآن به مساحت 11 هزار متر مربع در فاز یک طرح جامع به تأیید دفتر فنی سازمان اوقاف و امور خیریه رسیده است.
همچنین، در شرق صحن درب ورودی با دو گلدسته به ارتفاع 22 متر با سر در کاشی‌کاری و در دو طرف درب شمالی ساختمان اداری به مساحت 300 متر مربع و طبقه‌ی دوم به مساحت 380 متر مربع سالن و مخزن کتابخانه‌ی آستان مبارک قرار گرفته و در قسمت جنوبی درب ورودی خدمات به زایران و طبقه دوم، زایر‌سرا احداث شده است.
قدیمی‌ترین وقفنامه و موقوفات امامزاده
آستان مقدس امامزاده جعفر(علیه‌السلام) دارای رقبات موقوفه‌ی بسیار است که توسط شیخ خضر جنید رازی در سال 873 هجری قمری بر آستان مزبور وقف گردیده و مساحت آن بالغ بر یک میلیون و ششصد و پانزده هزار متر مربع است.
در وقفنامه‌ی مرحوم شیخ خضر جنید رازی که پایین پای امامزاده جعفربن موسی الکاظم(علیهماالسلام) مدفون است، ذکر شده: تا زمانی که خودم هستم، متولّی این موقوفات هستم، بعد از خودم دو پسرم شیخ حسین و شیخ جنید و بعد از این دو پسر، نسل در نسل از اَسَنّ اولاد ذکور(مسن‌ترین پسران) متولی و خادمان موقوفات امامزاده جعفر(علیه‌السلام) هستند و حتی اگر نسل پسران منقرض شد، اَسَنّ اولاد اُناث (مسن‌ترین دختران) می‌توانند متولّی باشند؛ بنابراین 12 تن از فرزندانم باید خادم امامزاده جعفر(علیه‌السلام) باشند. در ادامه‌ی این وقفنامه آمده است که درآمد این موقوفات به سه دسته تقسیم شود: یک دسته برای فرش انداز و میان بُقعه که آن زمان همان بقعه‌ی گِلی بوده که از ابتدا ساخته شده است و همچنین شمع و چراغ حرم؛ یک دسته برای متولیان و یک دسته حقوق 12 نفر که در این مکان مقدس خادم بوده و این خادمان شامل مؤذّن، قاری، جاروکش و کفشدار هستند.
شرح موقوفات
بخشی از موقوفات مزبور دارای کاربری تجاری شامل دکاکین واقع در بازار می‌باشد و برخی دیگر دارای کاربری آموزشی، اداری، خدماتی و سالن ورزش است. علاوه بر رقبات ذکر شده اراضی روستاهای کمال آباد، جمال آباد، مزرعه سه درخت و سربالا و سه قطعه باغ متصل به یکدیگر به انضمام شش دانگ سه رشته قنات معروف به پاچنار محمودآباد و قنات بزرگ حضرتی و سه رشته قنات معروف به نام‌های ذوالقرنین، حسینا و سه درخت و نیز یک گنگ حقابه دایم از سیاه آب خاوه به انضمام حقابه مطابق معمول از رودخانه جاجرود که تماما تحت شماره 113 اصلی و شماره 17725 اداره‌ی ثبت اسناد و املاک به ثبت رسیده متعلق به آستان امامزاده جعفر(علیه‌السلام) می‌باشد. به علاوه قطعه زمینی به مساحت یک هکتار در اجاره‌ی آموزش و پرورش قرار دارد. برابر وقفنامه‌ی موجود و طبق نظر واقف، درآمد موقوفات فوق الذکر پس از کسر هزینه‌ها به مصارف بقعه می‌رسد.
به غیر از موقوفات بر شمرده، آستان مقدس دارای یک معدن شن و ماسه به وسعت حدود 6 هکتار در محدوده‌ی پلاک 41 خسرو شهرستان ورامین می‌باشد. (8)
پی نوشت ها:
(1) لغت نامه‌ی دهخدا، ص 735.
(2) واژه‌ی پهلوی ساسانی به معنی بندر خشک.
(3) منتهی الامال، ج 2، ص 223.
(4) آشنایی با سلاله‌ی پاکان، امامزاده جعفر(علیه‌السلام) پیشوا، ص 47- 43.
(5) همان، ص86.
(6) بقاع متبرکه‌ی استان تهران، ص176.
(7) آشنایی با سلاله‌ی پاکان، امامزاده جعفر(علیه‌السلام) پیشوا، صص82- 62.
(8) همان، ص83.
مؤلف: مهدی بختیاری
(کارشناس ارشد و مدرس دانشگاه آزاد اسلامی)
منبع اصلی:
نشریه میراث جاویدان , شماره 82