خمس در آیات قرآن
۲۵ مرداد ۱۳۹۹ 0
قرآن مجيد در بيان فريضه خُمس، ايمان را با خُمس پيوند داد.خداوند متعال در آيه ذيل مىفرمايد:
- سوره انفال، آيه 41.
وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُم مِن شَيْءٍ فَأَنَّ للَّهِِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَىوَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ إِن كُنتُمْ آمَنتُم بِاللَّهِ وَمَا أَنْزَلْنَا عَلَى عَبْدِنَا يَوْمَالْفُرْقَانِ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ وَاللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ
واى مؤمنان بدانيد كه هرچه به شما غنيمت و فائده رسد، خمس آنخاص خدا و رسول و خويشان او و يتيمان و فقيران و در راه سفرماندگاناست به آنها بدهيد اگر به خدا و به آنچه بر بنده خود )حضرتمحمّدصلى الله عليه وآله( در روز فرقان روزيكه دو سپاه روبرو شدند خدا نازل فرمود،ايمان آوردهايد و بدانيد كه خدا بر هر چيز قادر و تواناست.
پس خُمس و جهاد دو اصل از ريشه ايمان است و ايمان تسليمخدا و تسليم اوامر و دستورات او شدن است، و هر كس ايمان رابرگزيد بايد خُمس بپردازد. تا صداقت ايمان خود را نشان دهد.
در آيات زكات نيز رابطه اين فريضه با نماز بيان شده و درآياتجهاد دستور آشكارى براى انفاق ذكر گرديده است و نشان دهنده آناست كه استوارى دين با نماز و انفاق و جهاد ممكن باشد.
چگونه..؟ چون حقيقت دين؛ گذشتن از مرز هوا و هوس و بهقلمرو هدايت وبرترى بر تمامى جاذبههاى دنيوى رسيدن است.
اين حقيقت در وجود مؤمنين بوسيله مبارزه با مال اندوزى،وتطهير نفس خود از مظاهر فريبنده دنيا، و تزكيه آن از آزمندىوحرص تجلّى مىيابد.
و چنين است كه انفاق در راه خدا زكات ناميده شده زيرا كه در آنتزكيه نفس نهفته است، خداوند سبحان مىفرمايد:
- سوره توبه آیه 103.
خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِم
واى مؤمنان بدانيد كه هرچه به شما غنيمت و فائده رسد، خمس آنخاص خدا و رسول و خويشان او و يتيمان و فقيران و در راه سفرماندگاناست به آنها بدهيد اگر به خدا و به آنچه بر بنده خود )حضرتمحمّدصلى الله عليه وآله( در روز فرقان روزيكه دو سپاه روبرو شدند خدا نازل فرمود،ايمان آوردهايد و بدانيد كه خدا بر هر چيز قادر و تواناست.
"اى رسول ما، تو از مؤمنان صدقات را دريافت دار تا بدان صدقاتنفوس آنها را "از پليدى و دنياپرستى" پاك و پاكيزه سازى."
در آيه ديگر انفاق به صدقه تعبير شده است:
- سوره بقره، آيه 276
يَمْحَقُ اللَّهُ الرِّبَا وَيُرْبِي الصَّدَقَاتِ
خدا سُود ربا را نابود سازد و صدقات را فزونى بخشد
مؤمن راستين، هر آنچه بر پيامبر نازل شده را باور داشته و ثوابانفاق كنندگان را نصيب خود مىكند.
زيرا هر كس كه اموال خود را در راه خدا انفاق كند، دين خدا راتصديق نموده، و به آياتى كه در مورد ثواب انفاق كنندگان بر رسولخدا نازل شده، ايمان آورده است.
از انفاق در راه خدا نيز با واژه جهاد تعبير شده است.
خداوند مىفرمايد:
- سوره توبه، آيه 41
وَجَاهِدُوا بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنْفُسِكُمْ
"در راه خدا با مال و جان خود جهاد كنيد."
زيرا بخشش خالصانه براى خدا انعكاسى از مجاهدت نفسومبارزه با شهوات آن است كه اين نفس به زمين و شهوات زودگذر آنبستگى پيدا كرده است.
پس دين واقعى، رهايى از هواهاى نفسانى و پر كشيدن بسوىهدايت الهى است.
اگر اين رهايى صورت نگيرد انسان به دنيا و شهوات و خواهشهاىآن دلبند مىگردد و در زندان خويشتن خويش و حرص و آز نفس،اسير مىشود.
در حاليكه انفاق كننده در راه خدا از حصار آن رهايى مىيابد و ازرستگاران مىگردد، خداوند متعال مىفرمايد:
- سوره حشر، آيه 9.
وَمَن يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ
هر كس از حرص و آز دنيا خود را باز دارد آنان به حقيقترستگاراناند."
و بدين سان صدقه و انفاق راستين بر دو نوع است، صدقه مخفىكه مؤمن با خود نمايى ستيز مىكند، و صدقه علنى كه با خِستوبُخْل نكوهش كنندگان كه با انفاق در راه خدا مخالف هستند، مبارزهمىكند، آنان كه بُخل مىورزند و ديگران را به بخل وامىدارند.
خداوند مىفرمايد:
- سوره بقره، آيه 274
يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُم بِاللَّيلِ وَالنَّهَارِ سِرّاً وَعَلاَنِيَةً
كسانى كه اموال خود را انفاق كنند در شب و روز، نهان و آشكارا.
شرط پذيرش صدقه و انفاق در راه خدا بايد خالصانه به پيشگاهاحديّت باشد، پروردگار عالم در اين خصوص مىفرمايد:
- سوره انسان، آيه 9
إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِيدُ مِنكُمْ جَزَاءً وَلَا شُكُوراً
گويند( ما فقط براى رضاى خدا به شما اطعام ميدهيم و از شماهيچ پاداش و سپاسى هم نمى طلبيم.
پروردگار از بخشش آميخته با منّت و آزار دادن، نهى نموده ومىفرمايد:
- سوره بقره، آيه 262.
ثُمَّ لَا يُتْبِعُونَ مَا أَنْفَقُوا مَنّاً وَلَا أَذىً
درپى انفاق حتى "بر مُستحقّان" منّت و آزارى نرسانند
و نيز خداوند مىفرمايد:
- سوره بقره، آيه 264
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُبْطِلُوا صَدَقَاتِكُم بِالْمَنِّ وَالْأَذَى كَالَّذِي يُنفِقُ مَالَهُ رِئَاءَالنَّاسِ
"اى اهل ايمان به هدر ندهيد صدقات خود را به منّت گذاردن و آزاركردن مانند آنكه مال خود را انفاق كند از روى ريا براى مردم
و چون صدقه براى خداست، بخشش راستين بايد خالصانه بهپيشگاه خداوند كريم باشد، پروردگار مىفرمايد:
- سوره بقره،آيه 272.
وَمَا تُنْفِقُونَ إلَّا ابْتِغَاءَ وَجْهِ اللَّهِ
و جز در راه رضاى الهى انفاق نكنيد.
از اين رو اماكن انفاق واقعى با موارد انفاق رياكاران تفاوت دارد،انفاق كننده رياكار بمنظور دريافت پاداش و سپاس از مردم و ياخواستار كُرنش و ذليل شدن از سوى دريافت كننده است. در حاليكهفرد مخلص اموال خود را به فقرا و نيازمندانى "كه گمان مىكنيمبدليل پارسايى و پاكدامنى ثروتمند هستند"، ميدهند چنانچهخداوند بدان اشاره نمود.
بهمان مقدار كه قرآن انفاق كنندگان را مورد ستايش قرار داده بخلورزان را مذمّت و نكوهش داده زيرا آنان كمك و بخشش را ازمحتاجان منع مىكنند.
- - سوره ماعون، آيه 7 - 4.
فَوَيْلٌ لِلْمُصَلِّينَ * الَّذِينَ هُمْ عَن صَلاَتِهِمْ سَاهُونَ * الَّذِينَ هُمْ يُرَآءُونَ *وَيَمْنَعُونَ الْمَاعُو
پس واى بر آن نمازگزاران كه دل از ياد خدا غافل دارند همانانكه"اگر اطاعتى كنند" به ريا و خودنمائى كنند و زكات و احسان از فقيران منعكنند
خداوند بُخل ورزان كه مردم را وادار به منع احسان و بخششمىكنند مورد نكوهش قرار داده و مىفرمايد:
- سوره حديد، آيه 24
الَّذِينَ يَبْخَلُونَ وَيَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبُخْلِ
همان كسانى كه خودشان در احسان به فقيران بخل مىورزند و مردمرا به بخل واميدارند.
و كسانى كه طلا و نقره ذخيره مىكنند خداوند به آنان عذابدردناك بشارت داده و مىفرمايد:
- سوره توبه، آيه 35 - 34
وَالَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلَا يُنفِقُونَهَا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْبِعَذَابٍ أَلِيمٍ * يَوْمَ يُحْمَى عَلَيْهَا فِي نَارِ جَهَنَّمَ فَتُكْوَى بِهَا جِبَاهُهُمْ وَجُنُوبُهُمْوَظُهُورُهُمْ هذَا مَا كَنَزْتُمْ لأَنْفُسِكُمْ فَذُوقُوا مَا كُنْتُمْ تَكْنِزُونَ
و كسانى كه طلا و نقره را گنجينه و ذخيره مىكنند و در راه خدا انفاقنمىكنند آنها را به عذاب دردناك بشارت ده روزى كه )آن طلا و نقره(در آتش گداخته شود و پيشانى و پشت و پهلوى آنها را به آن داغ كنند)فرشتگان عذاب به آنها گويند( اين است نتيجه آنچه از زر و سيم بر خودذخيره كرديد اكنون بچشيد عذاب سيم و زرى كه اندوخته مىكرديد.
اول كسى كه از بخل ورزى زيان مىبيند خود او است زيرا خداونداو را از دادن پاداش انفاق كنندگان محروم مىكند، همچنين از فوايدتزكيه و تطهير خويش در دنيا محروم مىسازد.
خداوند مىفرمايد:
- - سوره محمّدصلى الله عليه وآله، آيه 38
فَمِنكُم مَن يَبْخَلُ وَمَن يَبْخَلْ فَإِنَّمَا يَبْخَلُ عَن نَفْسِهِ
باز بعضى از شما بخل مىورزند و هر كه در انفاق بخل ورزد بر ضررخود اوست )كه از اجر و ثواب( خود را محروم كردهاند
قرآن مجيد با وسوسههاى شيطانى كه ابليس در دلهابرمىانگيزاند، مقابله كرده است.
بُخلورزان ادّعا مىكنند كه انفاق براى فقرا، سودى ندارد زيراخداوند ميخواهد آنان محروم باشند و الّا پروردگار آنان را ثروتمندمىكرد و چنين مىگويند:
- سوره يس، آيه 47
وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ أَنفِقُوا مِمَّا رَزَقَكُمُ اللَّهُ قَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِلَّذِينَ آمَنُوا أَنُطْعِمُمَن لَوْ يَشَاءُ اللَّهُ أَطْعَمَهُ إِنْ أَنتُمْ إِلَّا فِي ضَلالٍ مُبِينٍ
و چون مؤمنان به آنها گفتند كه از آنچه خدا روزى شما قرار داده بهفقيران انفاق كنيد، كافران به اهل ايمان جواب دادند آيا به كسى كه اگرخدا ميخواست به او هم مانند ما روزى ميداد، اطعام كنيم؟ شما )كه بمااين اندرز مىكنيد( پيداست كه سخت در گمراهى هستيد.
سركشى و غرور بعضى از اين افراد بحدّى رسيده بطوريكهياوهگويان ادّعا مىكنند كه خدا فقير و آنان ثروتمند هستند، خداوندمىفرمايد:
- سوره آل عمران، آيه 181
إِنَّ اللَّهَ فَقِيرٌ وَنَحْنُ أَغْنِيَاءُ
"آنها "به تمسخر" گفتند، پس خدا فقير است و ما دارا
بدينسان ثواب و أجر انفاق كنندگان در راه خدا بسيار زياد استزيرا شيطان را از دلهاى خود رانده و با وسوسههاى او در دل،وفرهنگ شيطانى در جامعه و با حرص و آز نفس خود، مبارزهكردهاند و خداوند پاداش آنان را مضاعف نمود.
پروردگار عالم مىفرمايد:
- سوره بقره، آيه 261
كَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنَابِلَ فِي كُلِّ سُنْبُلَةٍ مِاْئَةُ حَبَّةٍ
"همانند دانهاى است كه از يك دانه هفت خوشه برويد و در هرخوشه صد دانه باشد و خدا از اين مقدار نيز بر هر كه خواهد بيفزايد."
"همانند دانهاى است كه از يك دانه هفت خوشه برويد و در هرخوشه صد دانه باشد و خدا از اين مقدار نيز بر هر كه خواهد بيفزايد."
باز سؤال مىكنيم ضرورت خُمس چيست؟
پاسخ اين پرسش اين است، انفاق در راه خداست، انفاق صدقه،جهاد و پالايش نفس از حرص و آز و تزكيه دل از دنياپرستى،وبالاخره خمس حقيقتى است كه در ايمان انسان به خداى بزرگتجلّى مىيابد.
سيد محمد تقى مدرسى،الفقه الاسلامى - احكام خُمس