موارد مصرف خمس از نظر فقه شیعه

در فقه شیعه این طور است که خمس در واقع شش سهم می شود: سهم خدا، سهم پیغمبر،سهم ذی القربی، یعنی سهم شخص امام علیه السلام یا به اصطلاح سهم امام، و سه سهم دیگر که به آنمی گویند سهم سادات؛ یتیمها و فقیرها و درماندگان سادات.

 از نظر اهل تسنن، خمس فقطبه غنائم جنگی تعلق می گیرد و بس. در غیر غنائم جنگی آنها قائل به خمس نیستند ایناست که مساله خمس میان اهل تسنن و اهل تشیع از زمین تا آسمان فرق می کند، چون آنهااختصاص می دهند به غنائم میدان جنگ و غنائم میدان جنگ یک امر استثنائی است. گاهی هست و گاهی نیست، مخصوص زمان جنگ است. ولی مطابق آنچه شیعه می گوید خمس یک امر جاری و دائم است، اختصاص به زمان جنگ ندارد، سراسر زندگی اقتصادی مردم را دربرمی گیرد.

خمس را از نظر فقه شیعه باید شش قسمت کرد. سه قسمت آن «سهم امام» نامیده میشود سه قسمت دیگر «سهم سادات» است. اهل تسنن می گویند خمس را باید پنج قسمت کرد نه شش قسمت. در آیه 41 سوره انفال آمده: 

این آیه از آیات مهم قرآن کریم است از نظر تفسیر واز نظر یک حکم بسیار مهم که در آن، میان شیعه و سنی اختلافات بسیار شدیدی است. آیه خمس همین است.

مطابق مذهب شیعه فروع دین ده تاست: نماز، روزه، زکات، خمس،حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، تولی و تبری. ائمه علیهم السلام ما به مااینطور گفته اند که در این آیه «ما غنمتم» یعنی آنچه که بهره می برید، آن چیزی که مفت و مجانی به دست شما می رسد. غنائم جنگی یکی از موارد آن است نه اینکه منحصر به آن باشد. همین قدر که کلمه غنمتم را به معنی «استفدتم» گرفتیم، یعنی از هر فایده ای که نصیب شما می شود باید یک پنجمش را بدهید، دایره خمس عجیب وسعت پیدا می کند. شیعه می گوید در اینجا شش سهم است که یک سهم آن به نام خداست. اهل تسنن می گویند مگر خداهم می خواهد برای خودش سهمی ببرد و مصرف کند؟ شیعیان جواب می دهند معنی اینکه یک سهم به نام خدا باشد این نیست، همچنانکه معنی اینکه یک سهم به نام پیغمبر باشد این نیست که پیغمبر برای شخص خودش مصرف کند. این سه سهم که به نام خدا و پیغمبر و امام) ذی القربی از نظر ما شیعه یعنی امام) است در واقع یعنی سهامی که باید صرف مصالح عمومی بشود.

وقتی که 5/1 درآمد یک شخص به عنوان خمس دریافت می شود در اینکه این 5/1 باید به سهامی تقسیم شود، بین شیعه و سنی اختلافی نیست. ولی شیعه می گویدشش قسمت می شود و سنی می گوید پنج قسمت. قرآن گفته: «فان لله خمسه و للرسول و لذیالقربی و الیتامی و المساکین وابن السبیل»؛ یک پنجم آن برای خدا و پیامبر واز آن خویشاوندان و یتیمان و تنگدستان و در راه ماندگان است. خود قرآن تصریح می کندکه شش دسته اند. چرا اهل تسنن می گویند پنج سهم بشود؟ آنها می گویند خمس که 5/1 اصلدرآمد است پنج قسمت می شود که قهرا هر یک از سهام پنجگانه 25/1 می شود ولی اهل تشیع می گویند خمس شش قسمت می شود که قهرا هر سهم 30/1 خواهد شد. یک سهم به نام خدا، یک سهم به نام پیغمبر و یک سهم به نام ذی القربی، اما خرج چه بشود؟ خرج مصالح عالیه وکلیه مسلمین، و در اختیار ولی امر مسلمین هم هست.

در آیه 41 سوره انفال آمده: «واعلموا انما غنمتم من شیءفان لله خمسه و للرسول و لذی القربی»؛ بدانید از هر غنیمت و فایده ای که شمامی برید، یک پنجم آن مال شما نیست، به نام خدا و به نام پیغمبر و به نام ذی القربی است. اینکه می گوید به نام پیغمبر، شیعه و سنی قبول دارند که خمس منحصرا مربوط بهزمان پیغمبر نیست و مربوط به بعد از پیغمبر هم هست، و چون پیغمبر از دنیا می رودمعلوم می شود مقصود این نیست، که خمس صرف شخص پیامبر بشود و به نام ذی القربی. دراینجا نگفته ذووالقربی؛ خویشاوندان، می گوید: خویشاوند. کلمه «ذی القربی» در قرآن،چنانکه روایات ما هم تفسیر کرده است، یعنی معصومین که این هم حساب خاصی در قرآن دارد.

آشنایی با قرآن 3، ص 70-72 و ص 73-75 و ص 66-67 و ص 85-86