سوالات انفاق:‌ تفاوت میان انفاق و صدقه و زکات

در معنايى وسيع و عام، زكات هم شامل زكات واجب فقهى كه در كتاب هاى فقهى آمده و احكام و شرايط خاصى دارد مى شود و هم شامل انفاقات مستحب و كمك هاى مالى غيرواجب و صدقاتى كه انسان به فقرا و نيازمندان پرداخت مى كند و حتى هر نوع كار خير مى شود در قرآن كريم استعمال زكات يكسان نيست.
برخى موارد مراد از زكات، مطلق پرداخت هاى مالى اعم از واجب و مستحب و انفاقات و صدقات و گاهى قرائنى در كار است كه دلالت دارد مراد از آن خصوص زكات واجب با شرايط و احكام خاص آن است.
 در روايات دامنه زكات توسعه فراوانى داده شده و براى هر چيزى زكات بيان شده است به چند نمونه اشاره مى شود:

• امام علی علیه السلام:
  لِكُلِّ شَيءٍ زكاةٌ ،و زكاةُ العَقلِ احتِمالُ الجُهّالِ
  هر چيزى را زكاتى است، و زكات خِرَد، تحمّل كردن نا بخردهاست .غررالحکم، ص542
• امام علی علیه السلام:
  إنّ اللّه َ فَرَضَ علَيكُم زكاةَ جاهِكُم كما فَرَضَ علَيكُم زكاةَ ما مَلَكَت أيمانُكُم
  خداوند همچنان كه زكات دارايى هايتان را بر شما واجب كرد ، زكات جاه و مقام را نيز بر شما واجب فرمود .بحارالانوار: ج71، ص273، ح 7
• امام علی علیه السلام:
  زكاةُ النِّعَمِ ، اِصطِناعُ المَعروفِ
  زكات نعمتها ، انجام كارهاى خير است غرر الحكم و درر الكلم، ح13

انفاق و صدقه انفاق هر دو به معناى خرج كردن مال در راه خدا اعم از واجب و مستحب است و هر دواز نظر روايات اسلامى معناى گسترده و وسيعى دارند. براى اينكه بدانيم مفهوم انفاق تا چه حد در اسلام گسترده است كافى است حديث زير را مورد توجه قرار دهيم:

• پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم
  ُلُّ مَعْرُوفٍ صَدَقَةٌ وَ مَا وَقَى اَلرَّجُلُ بِهِ عِرْضَهُ فَهُوَ صَدَقَةٌ، وَ مَا أَنْفَقَ اَلْمُؤْمِنُ مِنْ نَفَقَةٍ فَعَلَى اَللَّهِ خَلَفُهَا ضَامِناً إِلاَّ مَا كَانَ مِنْ نَفَقَةٍ فِي بُنْيَانٍ أَوْ مَعْصِيَةٍ
  هر كار نيكى به هر صورت باشد صدقه و انفاق در راه خدا محسوب مى ‏شود (و منحصر به انفاقهاى مالى نيست). و هر چه انسان براى حوائج زندگى خود و خانواده خود صرف مى ‏كند صدقه نوشته مى‏شود. و آنچه را كه انسان آبروى خود را با آن حفظ مى ‏كند صدقه محسوب مى ‏گردد.

 
لفظ صدقه در قرآن بسيار آمده است. صدقه نيز همانند زكات، در اصطلاح متشرعه، مفهوم خاصى پيدا كرده و تنها بر كمكهاى مالى مستحبى، كه شخص وظيفه شناس و متعبد، علاوه بر تكليف واجب خود، به فقرا مى دهد، اطلاق مى شود كه نقطه مقابل زكات واجب مالى است اما در قرآن، صدقه نيز همانند زكات، مفهومى بسيار گسترده دارد و علاوه بر صدقات مستحب، بر زكات واجب هم اطلاق مى شود چنان كه در اين آيه آمده است:

• آیه 60 سوره توبه
  إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَارِمِينَ وَفِي سَبِيلِ اللَّهِ وَابْنِ السَّبِيلِ ۖ فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ ۗ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ
  صدقات، تنها به تهيدستان و بينوايان و متصديّان [گردآورى و پخش‌] آن، و كسانى كه دلشان به دست آورده مى‌شود، و در [راه آزادى‌] بردگان، و وامداران، و در راه خدا، و به در راه مانده، اختصاص دارد. [اين‌] به عنوان فريضه از جانب خداست، و خدا داناى حكيم است.

    در اين آيه، واژه صدقه در مورد زكات واجب به كار رفته و راه هاى مصرف آن را نيز بر مى شمارد. صدقه در قرآن، در موارد مستحبى نيز به كار رفته و حتى در مواردى مثل مهريه ازدواج نيز از مشتقات همين ماده استفاده شده است: 

• آیه 4 سوره نساء
  وَآتُوا النِّسَاءَ صَدُقَاتِهِنَّ نِحْلَةً ۚ فَإِنْ طِبْنَ لَكُمْ عَنْ شَيْءٍ مِنْهُ نَفْسًا فَكُلُوهُ هَنِيئًا مَرِيئًا
  و مَهر زنان را به عنوان هديه‌اى از روى طيب خاطر به ايشان بدهيد؛ و اگر به ميل خودشان چيزى از آن را به شما واگذاشتند، آن را حلال و گوارا بخوريد.

. در اين جا» صدقه «به ضم دال، كه هم ريشه با صدقه است، بر مهريه زن اطلاق شده است. مى توان گفت كه در مجموع بيش از بيست مورد در قرآن از واژه صدقه و مشتقات آن مانند: تصدق، صدْقه، مصدقين، مصدقات، متصدقين و متصدقات استفاده شده است در قرآن در باره صدقه، تعابير زيبايى آورده شده و يا نتايج جالبى بر آن بار شده كه افراد را به آن ترغيب مى كند مثل آن كه مى فرمايد: با گرفتن صدقه، آنان را پاكيزه گردان

• آیه 271 سوره بقره
  إِنْ تُبْدُوا الصَّدَقَاتِ فَنِعِمَّا هِيَ ۖ وَإِنْ تُخْفُوهَا وَتُؤْتُوهَا الْفُقَرَاءَ فَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ ۚ وَيُكَفِّرُ عَنْكُمْ مِنْ سَيِّئَاتِكُمْ ۗ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ
  اگر صدقه‌ها را آشكار كنيد، اين، كار خوبى است، و اگر آن را پنهان داريد و به مستمندان بدهيد، اين براى شما بهتر است؛ و بخشى از گناهانتان را مى‌زدايد، و خداوند به آنچه انجام مى‌دهيد آگاه است.
  
• آیه 103 سوره توبه 
  خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ بِهَا وَصَلِّ عَلَيْهِمْ ۖ إِنَّ صَلَاتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ ۗ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ
  از اموال آنان صدقه‌اى بگير تا به وسيله آن پاك و پاكيزه‌شان سازى، و برايشان دعا كن، زيرا دعاى تو براى آنان آرامشى است، و خدا شنواى داناست.
  
• آیه 18 سوره حدید 
  إِنَّ الْمُصَّدِّقِينَ وَالْمُصَّدِّقَاتِ وَأَقْرَضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا يُضَاعَفُ لَهُمْ وَلَهُمْ أَجْرٌ كَرِيمٌ
  در حقيقت، مردان و زنان صدقه‌دهنده و [آنان كه‌] به خدا وامى نيكو داده‌اند، ايشان را [پاداش‌] دو چندان گردد، و اجرى نيكو خواهند داشت.
  
• آیه 88 سوره یوسف 
  فَلَمَّا دَخَلُوا عَلَيْهِ قَالُوا يَا أَيُّهَا الْعَزِيزُ مَسَّنَا وَأَهْلَنَا الضُّرُّ وَجِئْنَا بِبِضَاعَةٍ مُزْجَاةٍ فَأَوْفِ لَنَا الْكَيْلَ وَتَصَدَّقْ عَلَيْنَا ۖ إِنَّ اللَّهَ يَجْزِي الْمُتَصَدِّقِينَ
  پس چون [برادران‌] بر او وارد شدند، گفتند: «اى عزيز، به ما و خانواده ما آسيب رسيده است و سرمايه‌اى ناچيز آورده‌ايم. بنابراين پيمانه ما را تمام بده و بر ما تصدق كن كه خدا صدقه‌دهندگان را پاداش مى‌دهد.»
  
• سوره احزاب آیه 35 
  إِنَّ الْمُسْلِمِينَ وَالْمُسْلِمَاتِ وَالْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَالْقَانِتِينَ وَالْقَانِتَاتِ وَالصَّادِقِينَ وَالصَّادِقَاتِ وَالصَّابِرِينَ وَالصَّابِرَاتِ وَالْخَاشِعِينَ وَالْخَاشِعَاتِ وَالْمُتَصَدِّقِينَ وَالْمُتَصَدِّقَاتِ وَالصَّائِمِينَ وَالصَّائِمَاتِ وَالْحَافِظِينَ فُرُوجَهُمْ وَالْحَافِظَاتِ وَالذَّاكِرِينَ اللَّهَ كَثِيرًا وَالذَّاكِرَاتِ أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ مَغْفِرَةً وَأَجْرًا عَظِيمًا
  مردان و زنان مسلمان، و مردان و زنان با ايمان، و مردان و زنان عبادت‌پيشه، و مردان و زنان راستگو، و مردان و زنان شكيبا، و مردان و زنان فروتن، و مردان و زنان صدقه‌دهنده، و مردان و زنان روزه‌دار، و مردان و زنان پاكدامن، و مردان و زنانى كه خدا را فراوان ياد مى‌كنند، خدا براى [همه‌] آنان آمرزشى و پاداشى بزرگ فراهم ساخته است.
  

در روايات اسلامى براى «صدقه» نيزتوسعه و گستردگى عجيبى قايل شده اند و معناى آن را از حدود تنگ و كوچكى كه در ذهن ماست بسيار فراتر برده اند. در روايت مى خوانيم: «كل معروف صدقه هر كار نيك و پسنديده اى صدقه است» (ميزان الحكمه، ج 5، ص 324، ح 10375، دفتر تبليغات اسلامى، 1362). از بعضى روايات به دست مى آيد كه صدقه تنها كمك به فقير نمى باشد بلكه انجام كار خير و نيكى در مورد افراد ثروتمند نيز صدقه شمرده شده است مثل حديث: «كل معروف صدقه الى غنى او فقير (همان، ح 0376).
در بعضى روايات آموختن علم و دانشى كه موجب رشد و هدايت كسى گردد صدقه به حساب آمده است (همان، ح 10378). در برخى روايات ايجاد تفاهم و آشتى ميان دو نفر و اصلاح بين آنها را از صدقه شمرده اند (همان، ح 10379). و نيز كلام خوب و مفيد و پاكيزه و هر گامى كه به طرف نماز برداشته شود صدقه است (همان، ح 10380). و حتى لبخند و تبسم در چهره برادر دينى و امر به معروف و نهى از منكر و راهنمايى فرد گمشده و برداشتن سنگ و خار و استخوان تير از سر راه مردم صدقه شمرده شده است(ميزان الحكمه، ج 4، باب الزكاه، ص 226، انتشارات دفتر تبليغات اسلامى، ح 10383)
و عجيب اين است كه لازم نيست انسان كارى انجام دهد تا صدقه به شمار آيد بلكه گاهى ترك برخى كارها و انجام ندادن آن صدقه محسوب مى گردد، چنانچه در روايت آمده است: زبانت را نگه دار، كه اين صدقه اى بر خودت مى باشد (همان، ص 326، ح 10387). و نيز در روايتى ترك شر و بدى صدقه به شمار آمده است (همان، ح 10388).
 در روايات اسلامى امور مختلفى به عنوان بهترين صدقه معرفى شده است مثلا: 1- بهترين صدقه آن است كه انسان در حال صحت و سلامت و در عين علاقمندى به چيزى آن را صدقه دهد(ميزان الحكمه، ج 4، باب الزكاه، ص 226، انتشارات دفتر تبليغات اسلامى، ح 10402) . 6- بهترين صدقه، صدقه بر اسيرى است كه چشمانش از گرسنگى بى فروغ و سبز گشته است‏(ميزان الحكمه، ج 4، باب الزكاه، ص 226، انتشارات دفتر تبليغات اسلامى، ح 10403) 8- كمك به ضعيف از برترين صدقات است‏‏(ميزان الحكمه، ج 4، باب الزكاه، ص 226، انتشارات دفتر تبليغات اسلامى، ح 10401)9- برترين صدقه، خنك كردن و سيراب كردن جگر سوزان است‏(‏ميزان الحكمه، ج 4، باب الزكاه، ص 226، انتشارات دفتر تبليغات اسلامى، ح 10404) 10- برترين صدقه، صدقه در ماه مبارك رمضان است‏(‏(ميزان الحكمه، ج 4، باب الزكاه، ص 226، انتشارات دفتر تبليغات اسلامى، ح 10407)
 البته اين روايات هيچ گونه تعارضى با هم ندارند و هر كدام متناسب با شرايط و وضع موجود، بهترين صدقه به شمار مى آيند و به عبارت ديگر بهترين صدقه بودن عملى از جهتى خاص و شرايطى مخصوص، منافاتى با بهترين صدقه بودن عمل ديگرى از جهتى ديگر و در شرايط خاص خود ندارد و هر كس به هر كدام عمل نمايد، بهترين صدقه را انجام داده و بهترين پاداش را نيز دريافت خواهد كرد

لوح فشرده پرسمان 3 , نهاد نمايندگى مقام معظم رهبرى در دانشگاه‏ها