خواستگاه و دامنه انفاق از دیدگاه علامه طباطباپی (ره)

هدف اسلام بالا بردن سطح زندگى اقشار كم درآمد جامعه كه بدون كمك مالى ديگران توان برآوردن نيازهاى زندگى خويش را ندارند، و نزديك نمودن سطح معيشت آنان به‏ زندگى ديگران است.

اسلام قشر ثروتمند و متمكن را از تجمل گرايى و خودنمايى در سطحى كه معمول جامعه نيست و حدّ متوسط مردم به آن دسترسى ندارند، بازداشته و با عناوينى چون اسراف و تبذير، آن را تحريم نموده است.

آنچه اسلام، در پى آن است ايجاد جامعه يا زندگى همسان مى‏ باشد كه اجزا و عناصر آن تقارب و تشابه داشته باشند، تا در سايه آيين، وحدت و همكارى جان گيرد وخواست‏ها و اهداف متضاد و كينه‏ها و زمينه‏هاى عداوت رخت بربندد، چرا كه قرآن جايگاه و برنامه دين را عبارت از تنظيم حيات بشرى و سامان دادن آن به‏گونه‏اى كه عهده دار سعادت دنيا و آخرت انسان باشد مى‏ داند؛ حياتى كه انسان بتواند با معارف حقه و اخلاق فاضله و زندگى پاك و طيب به سر برد و از نعمت‏هاى دنيوى كه خدا در اختيار او گذاشته است، استفاده كند و زمينه ‏هاى رنج و نقص را بزدايد. 

اين هدف اساسى جز با حيات و جامعه ‏اى كه ميان اجزاى آن در پاكى و صفا و خوشى، تشابه و تقارب باشد، امكان ندارد و اين نيز بدون رسيدگى به وضع افرادى كه در جامعه زندگى مى‏ كنند و بدون تأمين حوائج آنان در زندگى، قابل دستيابى نخواهد بود. همه مى‏ دانيم يكى از اركان مهم اين موضوع توجه به بُعد مالى و ثروت و امكانات است و راه دستيابى به اين مهم، عمل به وظيفه انفاق توسط كسانى است كه از امكانات برخوردار گشته‏ اند.

از همين زاويه، انفاق يكى از بزرگ‏ترين مسائلى است كه اسلام در «حقوق الناس» بدان اهتمام ورزيده و بدين طريق قدم‏هاى اساسى در رفع اختلاف طبقات و فاصله بين اقشار جامعه برداشته است، كه گواه آن را در سال‏هاى نفوذ امر پيامبر در زمان حياتش به خوبى مى ‏بينيم و افول تدريجى آن را در دوران بعد از او شاهديم و گوشه ‏اى از آن را از كلام اميرالمؤمنين عليه السلام يادآور شديم. «1» سقوطى كه نه فريادهاى آتشين ابوذر توانست جلوگير آن باشد و نه تلاش و جهاد طاقت فرساى مولاى او توانست كاملًا آن را به حال نخست برگرداند.

تئورى به ثمر نشسته قرآن اين است كه براى از ميان برداشتن فاصله‏هاى فاحش طبقانى و نزديك نمودن اجزاى جامعه به يكديگر، بايد طبقات كم درآمد را با انفاق به مفهوم وسيع آن كمك نمود و قشر متمكن و ثروتمند را از زياده روى و تظاهر به تجمل و اشرافيت بازداشت.

گذشت روزگار صحت اين نظريه را بر ملا ساخته است، چرا كه بعد از رواج تمدن غربى، جوامع انسانى در توجه به ماديات و زياده روى در شهوات رها شدند و آنچه را توانستند در اين راه به خدمت گرفتند. نتيجه اين روند انباشت ثروت و زانو زدن رفاه و خوشى بر آستانه صاحبان زور و سرمايه شد و براى اقشار پايين جامعه چيزى جز محروميت نماند.

طبقات مرفه نيز براى چپاول ديگران و حاكميت مطلق به جان هم افتادند، تا گروهى اندك همه مظاهر سعادت و خوشى مادى را به دست گرفتند و حق زندگى را از توده مردم سلب نمودند و اين منشأ همه رذايل اخلاقى موجود در دو قشر غنى و فقير شد و هر يك به نفع خويش، عزم جزم كرد و مقابله آغاز شد. درگيرى و جنگ، با هدف نابودى طرف مقابل، بين دو گروه غنى و فقير، دارا و بى‏چيز در گرفت و جنگ جهانى پديد آمد و كمونيسم گسترش يافت و حقيقت و ارزش‏ها رخت بر بست و آرامش و خوشى بر باد رفت. اين است واقعيت امروزى جهان، و آنچه در انتظار آينده آن است، از اين وضع بزرگ‏تر و ناگوارتر است.

از بزرگ‏ترين عوامل اين ناهنجارى، مسدود شدن مسير انفاق و گشوده شدن درهاى ربا بر روى جامعه است. «2»

 

چنان كه در موضوع انباشت ثروت اشاره شد، آن‏جا كه «انفاق فى سبيل اللَّه» مطرح مى‏گردد، معنايى عام و گسترش يافته دارد.

سبيل اللَّه على ما يستفاد من كلامه تعالى هو ما توقف عليه قيام دين اللَّه على ساقه و ان يسلم من انهدام بنيانه كالجهاد و جميع مصالح الدين الواجب حفظها و شؤون مجتمع المسلمين التى ينفسخ عقد المجتمع لو انفسخت و الحقوق المالية التى اقام الدين بها صلب المجتمع الدينى. «3»

مى‏ بينيد كه تعريف هر آنچه بر پايى دين الهى به آن بستگى دارد و همه مصالح واجب الحفظ و تمامى شؤون اجتماعى كه با به هم خوردن آنها جامعه اسلامى به هم مى‏ريزد، مشمول سبيل اللَّه است و انفاق، آن را در بر مى‏گيرد، كه حقوق مالى معروف و مشخصى چون زكات و خمس از آن جمله است. 

انفاق استحبابى نيز طيف وسيعى از مسائل مالى اسلام را شامل مى‏شود و اين قسم از انفاق گرچه كمك بزرگى به حل مشكلات تمايز طبقاتى مى‏نمايد و اسلام از فرصت‏هاى بسيارى براى اين امر استفاده كرده است، تا علاوه بر ابعاد تربيتى، قدم عمده‏اى در راه رفع نيازهاى جامعه برداشته شود، ولى روشن است اداره جامعه و برنامه ريزى براى آن را نمى‏توان به اميد تبرعات و نذر و صدقه و چشم به راه كمك‏هاى دلبخواه افراد واگذار نمود.

در بخش انفاق مستحب، گرچه اجبار و الزامى وجود ندارد، ولى اگر روابط اجتماعى به گونه‏اى تنظيم گردد و امكانات آن به شكلى توزيع شود كه امور مستحب به تعطيلى كشيده شود و موضوع آن منتفى گردد، يكى از بالاترين جرم‏ها خواهد بود، چرا كه حذف مجراى مستحبات مالى از شؤون حيات و زندگى چون مسكن، ازدواج، خوراك، پوشاك و اكتفا به قدر ضرورت، موجب اختلال در امر حيات اجتماعى مى‏شود كه قابل جبران نيست و بر همين اساس مى‏توان گفت: «انفاق» مذكور در آيه «كنز» شامل انفاق مستحب نيز مى‏گردد، چرا كه انباشت ثروت موجب مى‏شود موضوع انفاق مستحب همانند انفاق واجب منتفى شود. «4» 

امروزه ديگر نياز جامعه به اموال و امكاناتى ويژه براى رفع نيازهاى عمومى و مصارف عامه جامعه جزء بديهيات مباحث اجتماعى- اقتصادى است. بسيارى از مسائل اجتماعى و اقتصادى و از آن جمله اين مورد، در روزگاران پيشين جزء امورى بود كه عموم مردم از آن‏ غافل بودند و تنها به شكلى اجمالى و فطرى به آن توجه داشتند، ولى اسلام از آن‏جا كه براى جامعه نيز واقعيت و هويتى مستقل قائل است و قوانين منسجم و هماهنگى را براى آن ترسيم نموده است، دست برتر را دارد و بر همين اساس سهم عمده‏اى از منافع و درآمدها را به آن اختصاص داده است. البته اين كارى ابتكارى نيست و در شرايع و نظام‏ها و سنت‏هاى اجتماعى قبل از آن نيز اجمالًا به اين امر توجه شده است، ولى ويژگى‏هايى كه اسلام در اين خصوص دارد، آن را از ديگر اديان متمايز نموده است.

علّامه طباطبائى سه مشخصه كلى در اين زمينه برشمرده است:

بدين‏ترتيب، انفاق با دامنه گسترده و ويژگى‏هاى خويش نقش بسيار عمده‏اى را در تعادل اقتصادى جامعه و رفع اختلاف طبقاتى ايفا خواهد نمود، با اين يادآورى كه عملكرد انفاق در اين چارچوب خلاصه نمى ‏شود.

(1). الميزان‏، ص 383- 384

(2). همان، ص 384

(3). همان، ج 9، ص 250

(4). همان، ص 263

(5). همان، ص 387

(6). همان، ص 388

بوستان كتاب‏،مرزبان وحي و خرد، ص: 211