زکات در آیه 60 سوره توبه

تفسير:

مصارف زكات و ريزه كاريهاى آن

در تاريخ اسلام دو دوران مشخص ديده مى شود، دوران مكه كه همت پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم) و مسلمانان در آن مصروف تعليم و تربيت نفرات و آموزش و تبليغ مى شد، و دوران مدينه كه پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم) در آن دست به تشكيل حكومت اسلامى و پياده كردن و اجراى تعليمات اسلام، از طريق اين حكومت صالح زد. بدون شك يكى از ابتدائى و ضروريترين مسأله، به هنگام تشكيل حكومت تشكيل بيت المال است كه به وسيله آن نيازهاى اقتصادى حكومت بر آورده شود، نيازهائى كه در هر حكومتى بدون استثناء وجود دارد.

به همين دليل يكى از نخستين كارهائى كه پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم) در مدينه انجام داد تشكيل بيت المال بود كه يكى از منابع آنرا زكات تشكيل ميداد، و طبق مشهور اين حكم در سال دوم هجرت پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم) تشريع شد. البته همانگونه كه بعدا به خواست خدا اشاره خواهيم كرد، حكم زكات قبلا در مكه نازل شده بود، اما نه به صورت وجوب جمع آورى در بيت المال، بلكه خود مردم اقدام به پرداخت آن مى كردند، ولى در مدينه دستور جمع آورى و تمركز آن از ناحيه خداوند در آيه 103 توبه صادر گرديد.

آيه مورد بحث كه مسلما بعد از آيه وجوب اخذ زكات نازل شده، (هر چند در قرآن از آن ذكر گرديده است) مصارف گوناگون زكات را بيان مى كند.

و جالب اينكه آيه، با كلمه «انما» كه دليل بر انحصار است، آغاز شده، و اين نشان مى دهد كه بعضى از افراد خودخواه، يا بي خبر، انتظار داشتند بدون هيچگونه استحقاق، سهمى از زكات دريافت دارند كه با كلمه «انما» دست رد به سينه همه آنها زده شده است. در دو آيه قبل از اين آيه، نيز اين معنى منعكس بود كه بعضى بر پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم) خرده مى گرفتند كه چرا سهمى از زكات را در اختيار آنها نمى گذارد و حتى در صورت محروم شدن از آن خشمگين مى شدند، اما به هنگام برخوردارى ابراز رضايت مى كردند. به هر حال آيه فوق به روشنى مصارف واقعى زكات را بيان كرده، و به تمام توقعات بيجا پايان مى دهد، و آنرا در هشت مصرف خلاصه مى كند:

1 - «فقراء»، نخست مى گويد: «صدقات و زكات براى فقيران است؛ انما الصدقات للفقراء.»2- «مساكين؛ والمساكين». در اينكه فقير و مسكين با هم چه تفاوتى دارند بحثى است كه در پايان تفسير آيه خواهد آمد.

3- «عاملان» و جمع آورى كنندگان زكات «والعاملين عليها».

اين گروه در حقيقت كارمندان و كاركنانى هستند كه براى جمع آورى زكات و اداره بيت المال اسلام تلاش و كوشش مى كنند، و آنچه به آنها داده مى شود در حقيقت به منزله مزد و اجرت آنها است، و لذا فقر در اين گروه به هيچ وجه شرط نيست.

4- «مؤ لفة قلوبهم» يعنى كسانى كه انگيزه معنوى نيرومندى براى پيشبرد اهداف اسلامى ندارند، و با تشويق مالى ميتوان تأليف قلب، و جلب محبت آنان نمود. «والمؤ لفة قلوبهم».

توضيح بيشتر درباره اين گروه بعدا خواهد آمد.

5- «آزاد ساختن بردگان»، «وفى الرقاب».

يعنى سهمى از زكات، تخصيص به مبارزه با بردگى، و پايان دادن به اين موضوع ضد انسانى، داده مى شود، و همانگونه كه در جاى خود گفته ايم برنامه اسلام در مورد بردگان برنامه آزادى تدريجى است كه نتيجه نهائيش آزاد ساختن همه بردگان بدون روبرو شدن به واكنشهاى نامطلوب اجتماعى آن مى باشد، و تخصيص سهمى از زكات، به اين موضوع، گوشهاى از اين برنامه را تشكيل ميدهد.

6- «اداء دين بدهكاران» و آنها كه بدون جرم و تقصير زير بار بدهكارى مانده و از اداى آن عاجز شده اند «والغارمين».

7- «در راه خدا»، «و فى سبيل الله».

همانگونه كه در پايان آيه اشاره خواهيم كرد منظور از آن تمام راههائى است كه به گسترش و تقويت آئين الهى منتهى شود، اعم از مسأله جهاد و تبليغ و مانند آن.

8- «واماندگان در راه»، «وابن السبيل».

يعنى مسافرانى كه بر اثر علتى در راه مانده، و زاد و توشه و مركب كافى براى رسيدن به مقصد ندارند، هر چند افراد فقير و بي بضاعتى نيستند، ولى بر اثر دزدزدگى، يا بيمارى، يا گم كردن اموال خود، و يا علل ديگر، به چنين وضعى افتاده اند، اينگونه اشخاص را بايد از طريق زكات به مقدارى كه براى رسيدن به مقصد لازم است بى نياز ساخت .

در پايان آيه به عنوان تأكيد روى مصارف گذشته مى فرمايد: «اين فريضه الهى است؛ فريضة من الله».و بدون شك اين فريضه، حساب شده، و كاملا دقيق، و جامع مصلحت فرد و اجتماع است، زيرا «خداوند دانا و حكيم است؛ و الله عليم حكيم.»

در اينجا به چندنكته بايد توجه كرد:

نكته ها

1- فرق ميان «فقير» و «مسكين»

در ميان مفسران گفتگو است كه آيا فقير و مسكين، مفهوم واحدى دارند و به عنوان تأكيد درآيه فوق ذكر شده اند؟ و بنابراين مصارف زكات، هفت مصرف مى شود، و يا اينكه دومفهوم مخالف دارند؟

غالب مفسران و فقها احتمال دوم را پذيرفته اند، ولى در ميان طرفداران اين عقيده، نيز در تفسير اين دو كلمه، گفتگوهاى زيادى است، اما آنچه نزديكتر به نظر مى رسد اين است كه «فقير» به معنى كسى است كه در زندگى خود كمبود مالى دارد، هر چند مشغول كسب و كارى باشد و هرگز از كسى سؤ ال نكند، اما «مسكين» كسى است كه نيازش شديدتر است و دستش از كار كوتاه است، و به همين جهت از اين و آن سؤ ال مى كند.

شاهد اين موضوع، نخست ريشه لغت مسكين است كه ازماده «سكون» گرفته شده، گويا چنين كسى بر اثر شدت فقر، ساكن و زمينگير شده است.

ديگر اينكه ملاحظه موارد استعمال اين دو كلمه در قرآن معنى فوق را تأييد مى كند، از جمله در آيه 16 سوره بلد ميخوانيم: «او مسكينا ذامتربة؛ يا مسكين خاك نشينى را اطعام كند» و در آيه 8 سوره نساء ميخوانيم: «و اذاحضر القسمة اولوا القربى و اليتامى و المساكين فارزقوهم؛ هر گاه خويشاوندان ويتيمان و مسكينان، در موقع تقسيم ارث، حضور يابند، چيزى از آن به آنها ببخشيد» ازاين تعبير استفاده مى شود كه منظور از مساكين سائلانى است كه گاه در اين مواقع حضورمى يابند.

و در آيه 24 سوره قلم ميخوانيم: «ان لا يدخلنها اليوم عليكم مسكين؛ امروز هيچ مسكينى نبايد در محوطه زراعت شما حضور يابد!» كه اشاره به - سائلان است .

همچنين تعبير به اطعام مسكين يا طعام مسكين در آيات متعددى از قرآن نشان ميدهد كه مساكين افراد گرسنه اى هستند كه حتى نياز به يك وعده غذا دارند.

در حالى كه از پاره اى از موارد استعمال كلمه «فقير» درقرآن به خوبى استفاده مى شود كه افراد آبرومندى كه هرگز روى سؤ ال ندارند اما گرفتار كمبود مالى هستند، در مفهوم اين كلمه واردند، مانند آنچه در آيه 273 سوره بقره ديده مى شود: «للفقراء الذين احصروا فى سبيل الله لا يستطيعون ضربا فى الارض يحسبهم الجاهل اغنياء من التعفف؛ انفاق براى فقيرانى است كه در راه خدا گرفتار شده اند، و آنچنان ظاهر خويش را حفظ مى كنند كه جاهل از شدت عفت نفس آنان، چنين مى پندارد كه غنى و بى نيازند.»از همه اينها گذشته در روايتى كه محمد بن مسلم از امام صادق (عليه السلام) يا امام باقر (عليه السلام) نقل كرده مى خوانيم كه از آن حضرت درباره «فقير» و «مسكين» سؤ ال كردند، فرمود: «الفقير الذى لا يسئل و المسكين الذى هو اجهدمنه الذى يسئل؛ فقير كسى است كه سؤ ال نمى كند، و مسكين حالش از او سخت تر است، و كسى است كه از مردم سؤ ال و تقاضا مى كند.»

همين مضمون در حديث ديگرى از ابو بصير از امام صادق (عليه السلام) نقل شده است، و هر دو صراحت در مفهوم فوق دارد.

البته پاره اى از قرائن گواهى بر خلاف آنچه در بالا گفتيم مى دهد، ولى هر گاه مجموع قرائن موجود را در نظر بگيريم ، روشن مى شود كه حق همان است كه در بالا گفته شد.

2- آيا لازم است زكات به هشت قسمت مساوى تقسيم شود؟

بعضى از مفسران يا فقهاء عقيده دارند كه ظاهر آيه فوق اين است كه بايد زكات مال به هشت سهم مساوى تقسيم گردد، و هركدام در مصرف خود صرف شود، مگر اينكه مقدار زكات بقدرى ناچيز باشد كه نتوان آنرا به هشت سهم قابل ملاحظه تقسيم كرد.

ولى اكثريت قاطع فقها بر اينند كه اصناف هشتگانه فوق مواردى است كه صرف زكات در آنها مجاز است، و تقسيم كردن در آن واجب نيست.

سيره قطعى پيغمبر (صلى الله عليه و آله و سلم) و ائمه معصومین (عليهم السلام) و ياران آنها نيز اين معنى را تأييد مى كند، به علاوه با توجه به اينكه زكات يك ماليات اسلامى است و حكومت اسلامى موظف است آنرا از مردم وصول كند، و هدف از تشريع آن رفع نيازمنديهاى گوناگون جامعه اسلامى مى باشد، طبعا چگونگى مصرف آن در اين مصارف هشتگانه بستگى به ضرورتهاى اجتماعى از يكسو، و نظر حكومت اسلامى از سوى ديگر دارد.

3- در چه زمانى زكات واجب شد؟

از آيات مختلف قرآن از جمله آيه 156 سوره اعراف، و آيه 3 سوره نمل، و آيه 4 سوره لقمان، و آيه 7 سوره فصلت كه همه ازسوره هاى مكى هستند، چنين استفاده مى شود كه حكم وجوب زكات در مكه نازل شده است، ومسلمانان موظف به انجام اين وظيفه اسلامى بوده اند، ولى به هنگامى كه پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم) به مدينه آمد و پايه حكومت اسلامى را گذارد و طبعا نياز به تشكيل بيت المال پيدا كرد، از طرف خداوند ماموريت يافت كه زكات را از مردم شخصا بگيرد (نه اينكه خودشان به ميل و نظر خود در مصارف آن صرف كنند).

آيه شريفه «خذمن اموالهم صدقة ...» (سوره توبه 103) در اين هنگام نازل شد، و مشهور اين است كه اين در سال دوم هجرت بود، سپس مصارف زكات به طور دقيق در آيه مورد بحث كه آيه 60 سوره توبه است بيان گرديد، و جاى تعجب نيست كه تشريع اخذ زكات در آيه 103 باشد و ذكر مصارف آن كه مى گويند در سال نهم هجرت نازل شده در آيه 60، زيرا مى دانيم آيات قرآن بر طبق تاريخ نزول جمع آورى نشده، بلكه به فرمان پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم) هر كدام در مورد مناسب قرار داده شده است.

4- منظور از مؤ لفة قلوبهم چه اشخاصى هستند؟

آنچه از تعبير «مؤ لفة قلوبهم» فهميده مى شود آن است كه يكى از مصارف زكات كسانى هستند كه به خاطر ايجاد الفت و محبت به آنها زكات داده مى شود، ولى آيا منظور از آن كفار و غير مسلمانانى است كه به خاطر استفاده از همكارى آنها در جهاد از طريق كمك مالى تشويق مى شوند؟ يا مسلمانان ضعيف الايمان را نيز شامل ميگردد؟

همانگونه كه در مباحث فقهى گفته ايم مفهوم آيه، و همچنين پاره اى از روايات كه در اين زمينه وارد شده مفهوم وسيعى دارد، و تمام كسانى را كه با تشويق مالى، از آنها به نفع اسلام و مسلمين جلب محبت مى شود، در بر مى گيرد، و دليلى بر تخصيص آن به كفار نيست.

5- نقش زكات در اسلام

با توجه به اينكه اسلام به صورت يك مكتب صرفا اخلاقى، و يا فلسفى و اعتقادى، ظهور نكرد، بلكه به عنوان يك «آئين جامع» كه تمام نيازمنديهاى مادى و معنوى در آن پيشبينى شده، پا به عرصه ظهور گذاشت، و نيز با توجه به اينكه اسلام، از همان عصر پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم)، با تأسيس حكومت همراه بود، و همچنين با توجه به اينكه اسلام توجه خاصى به حمايت از محرومان و مبارزه با فاصله طبقاتى دارد، روشن مى شود كه نقش بيت المال، و زكات كه يكى از منابع درآمد بيت المال است، از مهمترين نقشها است.

شك نيست كه هر جامعه اى داراى افرادى از كار افتاده، بيمار، يتيمان بى سرپرست، معلولين، و امثال آنها مى باشد كه بايد مورد حمايت قرار گيرند. و نيز براى حفظ موجوديت خود در برابر هجوم دشمن، نياز به سربازان مجاهدى دارد كه هزينه آنها از طرف حكومت پرداخته مى شود، همچنين كارمندان حكومت اسلامى، دادرسان و قضات، و نيز وسائل تبليغاتى و مراكز دينى، هر كدام نيازمند به صرف هزينه اى است كه بدون يك پشتوانه مالى منظم، و مطمئن، سامان نمى پذيرد.

به همين دليل در اسلام مسأله زكات كه در حقيقت يكنوع ماليات بر درآمد و توليد و ماليات بر ثروت راكد محسوب مى شود، از اهميت خاصى برخوردار است، تا آنجا كه در رديف مهمترين عبادات قرار گرفته، و در بسيارى از موارد با نماز همراه ذكر شده، و حتى شرط قبولى نماز شمرده شده است!

حتى در روايات اسلامى ميخوانيم كه اگر حكومت اسلامى از شخص، يا اشخاصى، مطالبه زكات كند، و آنها در برابر حكومت، ايستادگى كنند و سرباز زنند، مرتد محسوب مى شوند، و در صورتى كه اندرزها در مورد آنها سود ندهد، توسل به نيروى نظامى، در مقابل آنها جايز است، داستان اصحاب رده (همان گروهى كه بعد از پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم) سر از پرداخت زكات باز زدند و خليفه وقت به مبارزه با آنها برخاست و حتى امام على (عليه السلام) اين مبارزه را امضاء كرد و شخصا يكى از پرچمداران در ميدان جنگ بود) در تواريخ اسلام مشهور است.

در روايتى از امام صادق (عليه السلام ) ميخوانيم: «من منع قيراطا من الزكاة فليس هو بمومن، و لا مسلم، و لا كرامة!؛ كسى كه يك قيراط از زكات را نپردازد نه مؤمن است و نه مسلمان وارزشى ندارد.»

جالب توجه اينكه از روايات استفاده مى شود كه حدود و مقدار زكات آنچنان دقيقا در اسلام تعيين شده، كه اگر همه مسلمانان زكات اموال خويش را بطور صحيح و كامل بپردازند، هيچ فردى فقير و محروم در سرتاسر كشور اسلامى باقى نخواهد ماند.

در حديثى از امام صادق (عليه السلام) مى خوانيم: «ولو ان الناس ادوا زكاة اموالهم ما بقى مسلم فقيرا محتاجا!... و ان الناس ما افتقروا، و لا احتاجوا، و لاجاعوا، و لا عروا، الا بذنوب الاغنياء!؛ اگر همه مردم زكات اموال خود را بپردازند مسلمانى فقير و نيازمند، باقى نخواهد ماند، و مردم فقير و محتاج و گرسنه و برهنه نمى شوند مگر به خاطر گناه ثروتمندان!»

و نيز از روايات استفاده مى شود كه اداى زكات باعث حفظ اصل مالكيت وتحكيم پايه هاى آنست، بطورى كه اگر مردم اين اصل مهم اسلامى را فراموش كنند شكاف و فاصله ميان گروهها آنچنان مى شود كه اموال اغنياء نيز به خطر خواهد افتاد.

در حديثى از امام موسى بن جعفر (عليه السلام) مى خوانيم: «حصنوا اموالكم بالزكاة؛ اموال خود را بوسيله زكات حفظ كنيد.» همين مضمون از پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم) و امير مؤمنان على (عليه السلام) نيز در احاديث ديگر نقل شده است. براى اطلاع بيشتر از اين احاديث به ابواب يك و سه و چهار و پنج از ابواب زكات از جلد ششم وسائل مراجعه فرمائيد.

نكته آخر

6- آخرين نكته اى كه توجه به آن لازم است اين است كه در آيه مورد بحث در مورد چهار گروه كلمه «لام» ذكر شده «انما الصدقات للفقراء و المساكين و العاملين عليها و المؤ لفة قلوبهم» و اين تعبير معمولا نشانه ملكيت است.

ولى در مورد چهارگروه ديگر كلمه «فى» آمده است «و فى الرقاب و الغارمين و فى سبيل الله و ابن السبيل» و اين تعبير معمولا براى بيان مصرف است.

در ميان مفسران در تفسير اين اختلاف تعبير گفتگو است، بعضى معتقدند كه گروه چهارگانه اول، مالك زكات مى شوند، و گروه چهارگانه دوم، مالك نخواهندشد، و تنها جايز است زكات در مورد آنان مصرف گردد.

بعضى ديگر معتقدند كه اين اختلاف تعبير اشاره به نكته ديگرى است

و آن اينكه گروه چهارگانه دوم استحقاق بيشترى براى زكات دارند، زيرا كلمه «فى» براى بيان ظرفيت است، گويا اين گروه چهارگانه ظرف زكات مى باشند و زكات مظروف آنها است، در حالى كه گروه هاى نخستين چنين نيستند. ولى ما در اينجا احتمال ديگرى را انتخاب كرده ايم و آن اينكه شش گروه فقراء، مساكين، عاملين عليها، مؤ لفة قلوبهم، غارمين، و ابن السبيل كه بدون فى ذكر شده اند يكسان مى باشند و عطف بر يكديگر و دو گروه ديگر كه «فى الرقاب» و «فى سبيل الله» است و با كلمه «فى» بيان گرديده، وضع خاصى دارند، شايد اين تفاوت تعبير از اين نظر باشد كه گروه هاى ششگانه مى توانند مالك زكات شوند، و مى توان زكات را به خود آنها پرداخت (حتى بدهكاران و كسانى كه از اداى دين خود ناتوانند، البته در صورتى كه اطمينان داشته باشيم آنرا در مورد اداى دين خود مصرف مى كنند).

ولى دو گروه مالك زكات نمى شوند، و نمى توان به آنها پرداخت، بلكه بايد در مورد آنها مصرف گردد، مثلا بردگان را بايد از طريق زكات خريد و آزاد كرد، روشن است كه آنها در اين صورت مالك زكات نمى شوند، و همچنين مواردى كه تحت عنوان «فى سبيل الله» مندرج است، از قبيل هزينه جهاد، تهيه اسلحه و يا ساختن مسجد و مراكز دينى و مانند آنها هيچيك مالك زكات نيستند، بلكه مصرف آنند.

و به هر حال اين تفاوت در تعبير نشان ميدهد كه تا چه اندازه تعبيرات قرآن حساب شده است.