آثار صدقه
۱۵ مرداد ۱۳۹۹ 0
اخبار و روایات وارده در فضیلت صدقه بسیار است و فواید زیادی برای آن بیان شده است؛ مانند این که صدقه سبب زیادی رزق و روزی، شفای بیماری ها، دوری آتش جهنم، دفع هفتاد بلا و مصیبت در دنیا، طولانی شدن عمر و … می شود.[حر عاملی، وسائل الشیعة، ج ۶، ص ۲۵۷، مؤسسة آل البیت، قم، ۱۴۰۹ق.]
با توجه به این که صدقه دادن براى به دست آوردن رضایت خدا انجام مى گیرد که یک طرف آن بینوایان و فقیران، و طرف دیگرش خدا است؛ بنابر این و با استفاده از آیات قرآن و روایات، صدقه باید از طیبات باشد؛ یعنی اموال پاک و حلالی که شخص از راه حلال آنها را به دست می آورد. علاوه باید سعی شود از اموال پست و ناقابل در صدقه استفاده نشود و اگر مؤمنان این مسائل را رعایت ننمایند، هم توهین به خداوند است و هم تحقیرى نسبت به نیازمندان و بینوایان.[داور پناه، ابوالفضل، انوار العرفان فی تفسیر القرآن، ج ۴، ص ۵۰۰، انتشارات صدر، تهران، ۱۳۷۵(با اندکی تصرف).]
- کیفیت صدقه دادن
- آفات صدقه
- موارد مصرف صدقه
- اولویت در صدقه دادن
- صدقه و قرض الحسنه
کیفیت و چگونگی صدقه دادن
خداوند در قرآن دو قسم صدقه دادن را مطرح می کند، یکى صدقه آشکار و دیگرى پنهان، و هر دو را ستوده است؛ براى این که هر کدام از آن دو آثار و نتایجی دارند، امّا صدقۀ آشکار که خود تشویق و دعوت عملى مردم به کار نیک، و نیز مایۀ دلگرمى فقرا و مساکین است؛ چرا که فقرا و ضعفا مى بینند در جامعه مردمى مهرورز هستند که به حال آنان ترحم مى کنند، و اموالی را براى آنان و رفع حوایجشان قرار مى دهند، تا براى روز قیامتشان که روز گرفتارى است ذخیره اى باشد. این کار باعث مى شود که روحیۀ یأس و ناامیدى از فقرا زدوده شود، و در کار خود داراى نشاط گردند، و احساس کنند اگر سرمایه دار کسب و تجارتى مى کند، تنها براى منافع شخصی نیست، و این خود آثار نیک بسیارى دارد.
اما آثار صدقه پنهانى این است که انسان از ریا دورتر است، آبروى فقیر محفوظ مىماند، و فقیر احساس ذلّت و خفت نمى کند؛ پس مى توان گفت: صدقه علنى نتیجه هاى بیشترى دارد، و صدقه پنهانى خالصتر و پاکتر انجام مى شود. از آن جا که بناى دین بر اخلاص است، بنابراین عمل هر قدر خالص تر باشد فضیلت بیشتری دارد، و به همین جهت خداى سبحان صدقه مخفی را بر صدقه علنى ترجیح داده و مى فرماید: “اگر مخفیانه صدقه دهید برایتان بهتر است”.[طباطبائی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، موسوی همدانی، محمد باقر، ج ۲، ص ۶۱۰، جامعه مدرسین، قم، ۱۳۷۴٫]
- امام صادق علیه السلام می فرماید:
هر چیزى را که خدا بر تو واجب ساخته، علنى آوردنش بهتر از آن است که مخفی و پنهانى بیاورى، و آنچه را که مستحبّ کرده، انجام پنهانیش بهتر از انجام علنى آن است(فروع کافی، ج ۱، ص ۷)
البته انسان در صدقه دادن باید اعتدال را رعایت کند؛ یعنی نه به گونه ای باشد که در صدقه دادن بخیل باشد و نه آن گونه صدقه دهد که برای خود مشکل ایجاد کند.[مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ۲، ص ۱۳۰، دارالکتب الاسلامیة، تهران، ۱۳۷۴٫]
آفات صدقه
با توجه به این که خداوند متعال صدقه دادن را بسیار ستوده و مدح کرده، اما در عین حال دو روش صدقه دادن را نمى پسندد، یکى صدقه ریایى که از همان اول باطل انجام مى شود، و دیگری صدقه ای که بعد از انجام آن، به وسیله منت و اذیت، ثواب و ارزش آن از بین می رود. بطلان این دو قسم صدقه از این رو است که به این وسیله روشن می شود که این عمل براى رضاى خدا انجام نشده، و یا اگر هم برای رضای خدا بوده، شخص نتوانسته نیت خود را خالص نگه دارد، و با منت و اذیت آن را باطل کرده است.[طباطبائی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، موسوی همدانی، محمد باقر، ج ۲، ص ۶۰۱، جامعه مدرسین، قم، ۱۳۷۴٫]
موارد مصرف صدقه
از نگاہ فقه اسلامی انسان مى تواند زکات (صدقه) را در هشت مورد مصرف کند:
- فقیر (کسى که مخارج سال خود و خانواده اش را ندارد. اما کسى که صنعت یا ملک یا سرمایه اى دارد که مى تواند مخارج سال خود را بگذراند فقیر نیست).
- مسکین (کسى که گذران زندگی اش از فقیر سختتر است).
- کسى که از طرف امام (ع) یا نایب امام مأمور است که زکات را جمع و نگهدارى نماید و به حساب آن رسیدگى کند و آن را به امام (ع) یا نایب امام یا فقرا برساند.
- کافرهایى که اگر زکات به آنان بدهند به دین اسلام مایل مى شوند، یا در جنگ به مسلمانان کمک مى کنند.
- جهت خریدارى بنده ها و آزاد کردن آنان.
- بدهکارى که نمى تواند قرض خود را بدهد.
- سبیل اللَّه؛ یعنى کارى که مانند ساختن مسجد منفعت عمومى دینى دارد، یا مثل ساختن پل و اصلاح راه که نفعش به عموم مسلمانان مى رسد و آنچه براى اسلام نفع داشته باشد به هر نحو که باشد.
- ابن السبیل؛ یعنى مسافرى که در سفر درمانده شده است.[توضیح المسائل (المحشى للإمام الخمینی)، ج ۲، ص ۱۴۱، م ۱۹۲۵٫]
اولویت در دادن صدقه
در روایتی آمده است: «عمرو بن جموح» که پیر مرد بزرگ و ثروت مندی بود. به پیامبر (ص) عرض کرد: از چه چیز صدقه و به چه کسانى بدهم؟ آیه نازل شد که ای پیغمبر بگو:
- سوره بقره آیه 215
يَسْأَلُونَكَ مَاذَا يُنْفِقُونَ ۖ قُلْ مَا أَنْفَقْتُمْ مِنْ خَيْرٍ فَلِلْوَالِدَيْنِ وَالْأَقْرَبِينَ وَالْيَتَامَىٰ وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ ۗ وَمَا تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِيمٌ
از تو مى‌پرسند: «چه چيزى انفاق كنند [و به چه كسى بدهند]؟» بگو: «هر مالى انفاق كنيد، به پدر و مادر و نزديكان و يتيمان و مسكينان و به در راه‌مانده تعلّق دارد، و هر گونه نيكى كنيد البته خدا به آن داناست.»
مسلّماً ذکر این موارد به عنوان بیان مصداق هاى روشن است، و گرنه منحصر به آنها نبوده، بلکه در حقیقت هم اشیایى که از آن می توان انفاق کرد و هم کسانى که به آنها می شود انفاق کرد، دایرۀ وسیعى دارد.
بنابراین، در عین گسترده بودن مورد انفاق، اولویت ها نیز بیان شده است. مسلّماً پدر و مادر و سپس نزدیکان نیازمند در این مسئله اولویت دارند و بعد از آنها یتیمان و سپس نیازمندان و حتى کسانى را که ذاتاً فقیر نیستند،- ولى بر اثر حادثه اى؛ مثل تمام شدن مخارج در سفر نیازمند شده اند- شامل مى شود.[مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ۲، ص ۱۰۴٫] بنابراین، مقدار حداقل صدقه به توان شخص بستگی دارد، حتی در برخی روایات یک جرعه آب هم به عنوان صدقه بیان شده است.[طیب، سید عبد الحسین، تفسیر اطیب البیان، ج ۱، ص ۲۳۰، انتشارات اسلام، تهران، ۱۳۷۸٫]
صدقه دادن به سید
دادن صدقات مستحبّی به سیّد اشکال ندارد، امّا صدقات واجب مثل زکات اگر شخص زکات دهنده غیر سیّد باشد نمی تواند زکات واجب را به سیّد بدهد، مگر این که خمس و سایر وجوهات، کفایت مخارج آن سیّد را نکند و از گرفتن زکات ناچار باشد. بله اگر شخص زکات دهنده سیّد باشد باز در دادن زکات واجب به سیّد اشکالی وجود ندارد.[توضیح المسائل (المحشى للإمام الخمینی)، ج ۲، ص ۱۵۵، م ۱۹۵۵؛ تحریر الوسیلة، ج ۱، ص ۳۴۱٫]
صدقه و قرض الحسنه
از آن جا که اسلام مخالف هرگونه گداپروری است، و پیامبرش بر دست کارگری که با کد یمین و عرق جبین به تأمین معیشت خویش می پردازد، بوسه می زند،[اسد الغابه، ج ۲، ص ۷۲٫] و با مرور روایاتی که درباره قرض و صدقه آمده است، برتری قرض بر صدقه کاملاً آشکار می شود. در این فرصت چند نمونه از این روایات را بیان می کنیم.
- پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم
شبى که به معراج برده شدم، این نوشته را بر در بهشت دیدم: اَلصَّدَقَةُ بِعَشْرِ اَمْثالِها وَالْقَرْضُ بِثَمانِیَةَ عَشَر”؛[همان، ج ۱۶، ص ۳۱۸،] صدقه ده برابر پاداش دارد و قرض الحسنه هیجده برابر.اسد الغابه، ج ۲، ص ۷۲٫
- حضرتش هم چنین فرمود:اگر هزار درهم را دو بار قرض دهم بیشتر دوست دارم تا این که آن را یک بار تصدق دهم”[مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج ۱۰۳، ص ۱۳۹،]
بنابر این طبق این احادیث، قرض الحسنه، نسبت به صدقه، از جایگاه بالاتری برخوردار است. بعضی از جهت‌های امتیاز آن می تواند چنین باشد:
- در قرض الحسنه، مال به دست کسی می‌رسد که به آن نیاز دارد؛ چراکه انسان بی نیاز قرض نمی‌گیرد، برخلاف صدقه که ممکن است به دست انسان بی نیاز بیفتد.
- امام صادق (ع) فرمود:اگر مالی را قرض دهم پیش من محبوب تر است تا همانند آن را صله دهم”.[همان]
- امام صادق (ع) فرمود:پاداش قرض از این رو از پاداش صدقه بیشتر است که قرض گیرنده جز از روی نیاز قرض نمی‌گیرد، ولی صدقه گیرنده گاهی با این که نیاز ندارد، صدقه می‌گیرد.[وسائل الشیعة، ج ۱۶، ص ۳۱۸؛ کلینی، کافی، ج ۴، ص ۴۱۱،]
- امام صادق (ع) فرمود:
- در قرض الحسنه، عزّت نفس قرض گیرنده از بین نمی‌رود، ولی صدقه گیرنده، با گرفتن صدقه، به گونه‌ای رفته رفته، عزت نفس خود را از دست می‌دهد و نفس او به پستی می‌گراید.
- قرض الحسنه، سبب می‌شود که شخص قرض گیرنده به تلاش و فعالیت وادار شود تا بتواند قرض خود را ادا کند، که این خود باعث رونق اقتصادی و شکوفایی خلاقیت‌ها و استعدادها می‌شود، ولی در صدقه، گیرنده ـ از آن جا که انگیزه‌ای برای رد مال ندارد ـ چنین تلاشی مشاهده نمی‌شود.
- در قرض الحسنه، انسان مالی را که به دیگری می‌دهد، دوباره، پس از مدتی پس می‌گیرد و بر قرض گیرنده نیز واجب است در وقت معین مال قرض گرفته شده را به صاحبش برگرداند، ولی در صدقه چنین نیست؛ یعنی چیزی که صدقه داده شد، چنین نیست که دوباره به دست صاحبش برگردد، بلکه چون این مال بخشش بدون عوض است، بر صدقه گیرنده نیز لازم نیست صدقه را برگرداند و یا در عوض آن کاری انجام دهد.
البته این موارد و موارد دیگر، تنها امتیاز قرض الحسنه را در شرایط مساوی اثبات می‌کند و گرنه گاهی اوقات، رفع معضلات اجتماعی، در انفاق و صدقات منحصر بوده و نمی توان تنها با قرض گره از کار درماندگان گشود که در این صورت صدقه اولویت خواهد داشت.
نتیجه: طبق آموزه های دینی، اعم از آیات قرآن و روایات، در بیشتر موارد قرض الحسنه در مقایسه با برخى دیگر از انفاق هاى مالى؛ نظیر صدقه فضیلت و برترى دارد.