انفاق در آیه 19 سوره ذاریات

در آيات قبل به اوصاف متقين و محسنين اشاره فرموده وسپس به چگونگى نيكوكار بودن آنها پرداخته ، سه وصف را از ميان اوصاف آنها بيان مى كند.

نخست اينكه«آنها كمى از شبها را مى خوابيدند» «كانوا قليلا من الليل ما يهجعون» دومين وصف آنها را چنين بيان مى كند: «آنها پيوسته درسحرگاهان استغفار مى كردند» «و بالاسحار هم يستغفرون» سپس به سومين وصف پرهيزگاران بهشتى اشاره كرده، مى افزايد: در اموال آنها حقى براىسائل و محروم بود «و فى اموالهم حق للسائل و المحروم»

تعبير به «حق» در اينجا يا به خاطر اين است كه خداوندبر آنها لازم شمرده است (مانند زكات و خمس و سایر حقوق واجب شرعى) و يا آنها خودبر خويشتن الزام كرده اند و تعهد نموده اند، و در اينصورت غير حقوق واجب را نيزشامل مى گردد.

بعضى معتقدند اين آيه تنها ناظر به قسم دوم است، و حقوق واجب راشامل نمى شود، زيرا حقوق واجب در اموال همه مردم است، اعم از پرهيزگاران و غيرآنها، و حتى كفار، بنابراين وقتى مى گويد: در اموال آنها چنين حقى است يعنى علاوه بر واجبات آنها بر خود لازم مى دانند كه در راه خدا از اموال خويش به سائلان ومحرومان انفاق كنند، ولى ميتوان گفت كه فرق نيكوكاران با ديگران آن است كه آنها اين حقوق را ادا مى كنند در حالى كه ديگران مقيد به آن نيستند.

اين تفسير نيز گفته شده كه تعبير به «سائل» در مورد حقوق واجب است ، چرا كه حق سوال و مطالبه دارد، و تعبير به «محروم» در حقوق مستحب است كه حق مطالبه در آن نيست.

فاضل مقداد در«كنز العرفان» تصريح مى كند كه منظور از«حق معلوم» حقى است كه خود آنها دراموالشان قرار مى دهند، و خويشتن را موظف به آن مى دانند.

در رواياتى كه از منابع اائمه معصومین عليهم السلام رسيده نيز تأكيد شده كه منظور از حق معلوم چيزى غير از زكات واجب است .

در حديثى از امام صادق عليه السلام مى خوانيم : «لكن الله عز و جل فرض فى اموال الاغنياء حقوقا غير الزكاة، فقال عزوجل: و الذين فى اموالهم حق معلوم للسائل، فالحق المعلوم غير الزكاة، و هو شىء يفرضه الرجل على نفسه فى ماله ... ان شاء فى كل يوم و ان شاء فى كل جمعة و ان شاء فى كل شهر» ... ولى خداوند متعال در اموال ثروتمندان حقوقى غير از زكات قرار داده، از جمله اينكه فرموده است : در اموال آنها حق معلومى براى سائل و محروم است، بنابراين «حق معلوم» غير از زكات است، و آن چيزى است كه انسان شخصا بر خود لازم مى كند كه از مالش بپردازد... براى هر روز، و يا اگر بخواهد در هر جمعه و يا در هر ماه ...

دراين زمينه احاديث متعدد ديگرى با تعبيرات مختلف از امام على بن الحسين عليهم السلام و امام باقر عليه السلام و امام صادق عليه السلام نقل شده است.

و به اين ترتيب تفسير آيه روشن است.

در اينكه ميان«سائل» و «محروم» چه تفاوتى است؟ جمعى گفته اند: سائل كسى است كه از مردم تقاضاى كمك مى كند، ولى«محروم» شخص آبرومندى است كه براى معيشت خود نهايت تلاش و كوشش را به خرج مى دهد اما دستش به جائى نمى رسد و كسب و كار و زندگيش بهم پيچيده است و با اين حال خويشتندارى كرده، از كسى تقاضاى كمك نمى كند.اين همان كسى است كه از او تعبير به«محارف»مى شود، زيرا در تفسير محارف در كتب لغت و روايات اسلامى آمده است«او كسى است كه هر قدر تلاش مى كند درآمدى به دست نمى آوردگوئى راههاى زندگى به روى او بسته شده است».

به هر حال اين تعبير اشاره به اين نكته است كه هرگز منتظر ننشينيد نيازمندان نزد شما آيند و تقاضاى كمك كنند، بر شما است كه جستجو كنيد و افراد آبرومند محروم را كه به گفته قرآن (بقره - 273) «يحسبهم الجاهل اغنياء من التعفف» «افراد بيخبر آنها را از شدت خويشتندارى غنى مى پندارند» پيدا كنيد،و به آنها كمك نموده، گره مشكلاتشان را بگشائيد و آبرويشان را حفظ نمائيد، و اين دستور مهمى است كه براى حفظ حيثيت مسلمانان محروم بسيار مهم است.

البته اين افراد را (به گفته قرآن در همان آيه بقره) مى توان از چهره هايشان شناخت «تعرفهم بسيماهم»

آرى گرچه خاموشند ولى در عمق چهره آنها نشانه هاى رنجهاى جانكاه درونى براى افراد آگاه آشكاراست، و رنگ رخساره آنها از سر درونشان خبر مى دهد.

آنچه از اوصاف براى«متقين» و «محسنين» در اين آيات آمده در حقيقت در دو بخش خلاصه مى شود توجه به خالق آنهم در ساعاتى كه از هر نظر آمادگى براى راز و نيازبا او و حضور قلب فراهم است، و عوامل اشتغال فكر و انصراف ذهن به حداقل مى رسد،يعنى در اواخر شب.

و ديگر توجه به نيازهاى نيازمندان اعم از آنها كه نياز خود را ظاهر مى كنند يا مكتوم مى دارند.

اين همان مطلبى است كه در آيات قرآن كرارابه آن توصيه شده است ، و آياتى كه «صلاه» و«زكات» را پشت سرهم مى شمرد و روى هر دو تكيه مى كند اشاره به همين مسئله است، چرا كه«صلاه» بارزترين مظهر پيوند با خالق است وزكات روشنترين راه پيوند با خلق خدا.

 

حق سائل و محروم

قابل توجه اينكه در آيات فوق خوانديم هميشه در اموال نيكوكاران حقى براى سائل و محروم است ، اين تعبير به خوبى نشان مى دهد كه آنها خودشان را در برابر نيازمندان و محرومان مديون مي بينند، و آنان را طلبكار و صاحب حق مى شمرند، حقى كه به هر حال بايد پرداخته شود، و هيچگونه منتى در پرداختن آن نيست، درست مانند طلبهاى سایر طلبكاران.

و چنانكه گفتيم قرائن مختلفى نشان مى دهد كه اين تعبير مربوط به زكات واجب و امثال آن نيست ، بلكه ناظربه انفاقهاى مستحبى مى باشد كه پرهيزگاران آن را دين خود مى شمرند